Кунялари Абу Бакр, исми ва насаби Аҳмад ибн Ҳусайн ибн Али ибн Мусо бўлган. Шаъбон 384 йилда ( 994 – йил сентябрь ) Нишопурда Байҳак минтақасининг Хусравжирд қишлоғигида туғилган.Шу сабаб билан Хусравжирдий деган тахаллуслари хам бор. Бу шаҳарчанинг маркази Бейҳакка тегишли эди.Байҳакда бошланғич таълим олдилар.Ўн беш ёшда эса фиқх ўргандилар, кейинроқ эса ҳадис ўрганишни бошладилар. Фиқх қонунлари фанида ўқитувчи Абул Фатҳ Носир ибн Муҳаммад ал-Марвазийдан дарс олдилар. Хар хил ўқитувчилардан фойдаланиш мақсадида Исфарайн, Тус, Ҳамадан, Исфаҳон, Рай, Нишопур, Бағдод, Куфа ва Макка каби жойларга илм ўрганишга кетдилар. Ҳадис фанларига эътиборни кучайтириб, фақат шу фан билан банд бўла бошладилар. Ҳадиснинг энг муҳим муаммоларини Ҳаким ан -Нишопурийдан ўргандилар ва устозлари ичида энг кўп улардан фойда олдилар . Бошқа ўқитувчилар орасида ҳадис, калом ва фиқҳ олими Ибн Фурақ ва муҳаддис Ибн Маҳмисдан, тасаввуф бўйича Абу Абдураҳмон Ас-Суламий, Абу Ҳазм ал-Абдуъий, яна устозлардан муҳаддис, фақиҳ ва калом олими Абу Исхоқ Рукниддин Исфараний, Муҳаддис Абу Зар Ал-Ҳаравий, ҳадис ва факиҳ олими Барканий, Имомул-Ҳарамайн Жувайний каби машҳур олимлар бор. Бейҳақий ўз даврининг олимларидан эдилар. Илмий жиддийлиги билан олимларни ҳам ҳайратга туширган ва ҳадиси шариф борасида уларнинг сезгирлиги ҳақида мақтовлар билан тилга олинган. Байҳакий хазратлари ўз даврининг сиёсат чиларидан эди.букилмас, ҳар тарафдан жамлаган ҳадислардан тузган асарлари ва У ўз билимини шогирдлари билан баҳам кўрадиган обрўли шахс эди.Зоҳидлик ва тақводор бўлган Байҳакий ҳазратлари шахсияти билан у қаттиққўл одамларни ва зиёлилик ғурурига маҳкум бўлганларни яхши кўрмас эди. Бу ердаги манбаларда у ҳақида айтилганларнинг ҳаммасини айтиб ўтишнинг иложи йўқ. Байҳакий хазратлариўз даврининг дўстлари орасида обрўли инсон эдилар ва ўз даврининг хотираси эдилар. Ҳадисдаги ўрни кичик бўлса-да, ривоятлари жуда қимматлидир.у борадаги ишлари, турли фанлар ва рикол билимлари ҳам унга ҳавас қиларди (3) Бейҳақийнинг ўғли Абу Али айтади: “Отам менга айтди: “Маърифатус-Сунан вал-Асар” нинг бир қисмини таҳрир қилаётга-нимда, Фақиҳ Абу.Муҳаммад Аҳмад ибн Али олдимга келиб: «Тушимда Имом Шофеъийни кўрдим қўлида “Маърифатус-Сунан вал-Асар” саҳифалари ҳам уни кўрдим. У зот менга деди: “Байҳакийнинг “Маʼрифе” асарини етти қисмдан ўқиб, ундан баҳраманд бўлдим.” (4)дедилар. Байҳакий хазратлари авлодлари орасидан давомчилари бўлган Ибнул-Байҳакий номи билан машҳур ўғиллари Исмоил ибн Аҳмад Ҳофизул- Байҳакий қайд этилган
(1). (Табакат) китобларида унинг туғилган санаси бўйича бир хил : Субкий, Табакат,4 жилд/8 бет; Абу Бакр ибн Шаҳба, Табақатуш-Шофиъия, 2жилд/225 бет; Имом Заҳабий, Тазкиратул-ҳуффоз, 3жилд/132бет;
(3) Субкий , Табақот. IV жилд/10-11бетлар.
IV/11;Заҳабий Тазкира , III жилд/11–34 бет.
Ва унинг набираси Убайдуллоҳ ибн Муҳаммад, шогирдларидан эса Макка ва Мадина ҳуқуқшуносимуҳаддис Фуравий , Хуросонлик муҳаддис Зоҳир ибн Тоҳир , муҳаддис Абул-Маъалий Муҳаммад ибн Исмоил Ал-Форисиийларни ҳисоблаш мумкин . Байҳакий хазратлари 406 дан (1015-16 ) дан асарларини езиш бошладилар. Ҳадис фанида кенгмаълумот ва кучли хотира билан ўзларини оммагақабул қилдирдилар. Ҳадисда зоҳиран мавжуд ваяширин камчилик деб тушунилган маъноларниқатъиятлик ила бир-бирига маъно жиҳатдан тескари, ўзаро боғлиқ каби кўринадиган маъноларида мувофиқлаштиришда ва ҳадислардан зоҳирий маъноларини тушунтиришда ўз давринингустози бўлдилар. Ҳадис олимлари ўз услубларини ҳадислардан зоҳирий маъноларига асослаганларгава Аллоҳнинг исм ва сифатлари масалалари бўйича ҳар қандай ўзбошимчалик билан талқинга кескин қарши чиққанлар. Ҳадис олимлари билан бир қаторда Байҳакий хазратлари динда бўлмаган ривоятларга бархам бердилар ва тушунмовчиликка олиб келган ва қарама-қарши мавзуларни тўғри талқин қилиб бердилар. Муҳаддислар мўътазилага жаҳмийя каби исмлар беришди, мўътазила эса, муҳаддисларга, яъни аҳли сунна вал жамогаҳашавия каби ном бердилар. Нишопурдаги олимлар Байҳакий хазратларини китобларини севиб ўқир эдилар, айниқса ўзлари Фатвои сунан вал асарномли китобларини ўзлари ўқиб беришни илтимос қилганликлари учун 441 (1049.50) бу мақсадида Байҳакдан Нишопурга кетдилар. Бу шаҳарга бундан кейинг икки мартадан кўпроқ келдилар. Байхакий ҳазратлари фиқҳ илми ва қонуни ва усулул-фиқҳ соҳаларида ичида даврининг буюк устозларидан бири эдилар. Шофеъий фиқҳини ижтиҳодлари билан устунлигини кўрдилар ва бу мазҳабдақимматли асарлар ездилар. Шофиъий мазҳабини тарқалишига сабаб бўлдилар ва уларнинг қарашларини мудофаа қилдилар. Шунинг учун Байҳакий қаламига оид асарлар сабабли шофиъий мазҳабидагилар миннатдор бўлмоқ керак дейди имомул-ҳарамайн Жувайний(1). Дарҳақиқат,Байҳакий ҳазратларининг асарлари Шофеъий фиқҳини кўпроқ ва катта ҳудуига тарқалишига имкон берди . Имоми Заҳабий (р.а.) фикрига кўра “Илмли олимлар орасида низолар жуда чуқур бўлгани сабабли шу даврда ўзлари номидан битта мазҳаб тузиш салоҳиятлари бор эди. Бу ишни мукаммал тарзда амалга оширилишлари мумкин эди. Байҳакий ҳазратлари билимда устунликларини аниқлаш учун 1000 жилддан кўпроқ асарларининг ҳажмидан билиш мумкин.(1) Салжуқий Султона Тугрул бей ўша пайтдаги вазир (1040-1063) Амидулмулкка алмаштириш билан Ашъарийларга қарши оғир кузатувлар бошланди. Ашъарий бўлганлиги сабабли Байҳакдан Имом Қушайрий ва Имом ал-Ҳарамайн Жувайний ва Байҳакий ҳазратлари ўз юртларидан кетиш орқали Маккадан паноҳ топдилар. Байҳакий ҳазратлари 10 жумадулаввал 458 ( 9- апрель 1066 йил) Нишопурда вафот топдилар. Жаноза маросими Байҳакка ўқилди. Кўмилган манзиллари Хусравжирдда бўлди . Байҳакий ҳазратлари дунё унинг мулкига қиймат бермайдиган зоҳид олимлардан эдилар . Фан таълим ва ҳаётларининг охирги даврларида ҳар хил муаммоларга дуч келдилар. На муаммолардан, на давлатдан ҳеч кимга шикоят қилмасдилар . Моддий имконсизлик сабабли Термизий , Насоий ва Ибн Можадан каби сунанларига эгаси бўлиши мумкин эди. Ҳазрати пайғамбарнинг ва Саҳобаларнинг ҳаетини намуна сифатида умр кечирдилар. Ўттиз йил давомий муттасил рўза тутдилар. Илмий мунозараларда рақибларини ҳаддан ташқари қарши тушунадиган ва адолатли бўлиб ўзларини тутдилар. Байҳакий ҳазратлари уларнинг асарларидагиҳадисларни хос усул билан ҳар бир ривоят қилганлар.
(1)Нажм Абдурроҳ Ҳалафнинг Имоми Байҳақий номли китоби, 18-19 бетлар.
ТИИ 4-курс талабаси Расулов Дилшод
