Hammamizga ma’lum islom dini ilm dinidir. Yuksak madaniyat faqat islom bilandir. Bu haqiqatni ko’pchilik e’tirof etmoqda. Ilm-fan, madaniyat musulmonlar orqali butun dunyoga tarqaldi. Musulmonlar diniy ilm bilan bir qatorda tabiiy fanlarda ham yetuk bo’lishganligi tarixdan ma’lum. Buni hozirda ilm-fan rivojlangan G’arb davlatlarining olimlari ham e’tirof etishmoqda. Musulmon ajdodlarimiz o’zlarining iymon-e’tiqodlari, ixloslari ta’sirida ilm-fan va madaniyatda ham yuqori cho’qqilarga erishishdi, ta’bir joiz bo’lsa butun dunyoga ustoz bo’lish sharafiga musharraf bo’lishdi.
Bunga Abbosiylar davrini yorqin misol qilib keltirsak bo’ladi. Milodiy 750 yildan 1258 yilgacha davom etgan Abbosiylar xalifaligi tarix yilnomalarida monumental davr bo’lib, ayniqsa fan va bilim rivojiga chuqur ta’siri bilan mashhur. Umaviylar sulolasidan keyin ikkinchi islom xalifaligi sifatida vujudga kelgan Abbosiylar sulolasi o’zining madaniy, ilmiy va falsafiy yutuqlari bilan ajralib turadigan davrni boshlab berdilar va bu davr butun qit’alarda asrlar davomida aks-sado berdi.
Abbosiylarning uyg’onish davri milodiy 750-900-yillarga to’g’ri keladi. Bu davrda Bag’dodda turli madaniyatlarga mansub olimlar va ziyolilar uchun mayoq bo’lib xizmat qilgan mashhur “Bayt ul-Hikma” nomli donolar uyining tashkil etilishi yotadi. Bu davr ajoyib tarjimaning guvohi bo’ldi, unda yunon, fors va hind ilmiy matnlari arab tiliga sinchkovlik bilan tarjima qilindi.
Abbosiylar ilmiy yutuqlarining eng yuqori choʻqqisi 9-asrdan 11-asrgacha (milodiy 900-1100) boʻlgan “Oltin fan asri”da ochildi. Turli fanlarni, jumladan, matematika, astronomiya, tibbiyot va falsafada gullab yashnatgan abbosiy olimlari insoniyatning ilm-fan tarixida o‘chmas iz bo’lib qoldi. 12-asrgacha yevropaliklar hatto “nol” raqamini bilishmagan. Ta’kidlash joizki aynan algebra va algoritmlarni ishlab chiqishga ulkan hissa qo‘shgan mashxur alloma Al-Xorazmiy buni kashf qilgan. Tibbiyot sohasida kashfiyotchi bo‘lgan Ar-Roziy kabi siymolar o‘zlarining ilg‘or tushunchalari va kashfiyotlari bilan ilmiy falakni yoritganlar.
Biroq Abbosiylar xalifaligining keyingi (milodiy 1100-1258) davrida o‘zgarishlar butun imperiya bo‘ylab ko‘chib o‘tdi va ilmiy izlanishlarning pasayishiga olib keldi. Tashqi bosqinlar, ichki nizolar va o‘zgaruvchan siyosiy dinamika natijasida yuzaga kelgan notinch g‘alayonlar bir vaqtlar gullab-yashnagan intellektual muhitni qoraladi. Shunga qaramay, Abbosiylar ilmi merosi bardavom bo‘lib, kelajak avlod olimlari va mutafakkirlari uchun yo‘l-yo‘riq bo‘lib xizmat qildi.
Xulosa qilib aytganda, Abbosiylar xalifaligi ilm va ma’rifatning bardavom kuchidan dalolat beradi. Abbosiy hukmdorlari ilm-fanga homiylik qilishlari orqali aqliy izlanishlar va madaniyatlararo almashinuv uchun qulay muhitni yaratib, ko’p asrlik ilmiy taraqqiyotga zamin yaratdilar. Abbosiylar ilm-fanining merosi insoniyat tarixidagi ushbu oltin asrning abadiy ahamiyatini ta’kidlab, zamonaviy ilm-fanni ilhomlantirishda va ma’lumot berishda davom etmoqda.
Toshkent islom instituti talabasi
Sapashov Ardasher
