Kirish
Zahiriddin Muhammad Bobur (1483–1530) – buyuk shoir, tarixchi, davlat arbobi va harbiy sarkarda bo‘lib, o‘zining nodir adabiy merosi va tarixiy jasorati bilan dunyo tamadduni rivojiga katta hissa qo‘shgan shaxslardan biridir. U “Boburnoma” asari orqali O‘rta Osiyo, Afg‘oniston va Hindiston tarixi, madaniyati va ijtimoiy hayoti haqida qimmatli ma’lumotlar qoldirgan. Bobur asos solgan Boburiylar sulolasi Hindiston tarixida muhim o‘rin egallaydi.
Ushbu maqolada Boburning hayoti, ijodi va davlat boshqaruvidagi faoliyati atroflicha yoritiladi.
Boburning hayoti
Tug‘ilishi va bolalik yillari
Bobur 1483-yil 14-fevralda hozirgi O‘zbekiston hududidagi Andijon shahrida tug‘ilgan. Uning otasi Umarshayx Mirzo Farg‘ona viloyati hukmdori bo‘lib, Temuriylar sulolasidan edi. Onasi Qutlug‘ Nigorxonim esa Chig‘atoy xonlari avlodidan bo‘lib, Bobur o‘z nasl-nasabini buyuk Temurga bog‘laydi.
Bobur yoshligidan ilm-fanga, adabiyotga, harbiy san’atga qiziqqan. U fors va turkiy tillarni mukammal o‘rgangan, shuningdek, tarix va geografiya fanlariga qiziqib, keng bilim olgan.
Farg‘ona taxtiga chiqishi va dastlabki harbiy yurishlari
1494-yilda otasi Umarshayx Mirzo vafot etgach, 12 yoshli Bobur Farg‘ona taxtiga o‘tiradi. Bu davrda Movarounnahrda Temuriylar o‘rtasida hokimiyat uchun kurash avj olgan edi. Bobur bir necha bor Samarqandni egallashga harakat qiladi, ammo 1497–1498-yillarda qisqa muddat shaharni boshqarganidan so‘ng uni yo‘qotadi. U 1500–1501-yillarda yana Samarqandni qo‘lga kiritishga urinadi, ammo Muhammad Shayboniyxon bilan bo‘lgan jangda mag‘lub bo‘ladi.
Hindistonga yurish va Boburiylar saltanatining asos solinishi
Bobur Samarqandni qo‘ldan boy bergach, 1504-yilda Kobulni egallaydi va bu yerdan o‘z hokimiyatini mustahkamlashga harakat qiladi. U Afg‘onistonni o‘z nazorati ostiga olgach, Hindiston sari harbiy yurishlarni rejalashtira boshlaydi.
1526-yilda Bobur Panipat jangida Dehli sultoni Ibrohim Lodiy qo‘shinlarini tor-mor etib, Hindistonning katta qismiga hukmronlik qila boshlaydi. Bu bilan Boburiylar sulolasi asos solinadi. U 1527-yilda Rana Sangaga qarshi Xonva jangida, 1528-yilda Chanderi jangida g‘alaba qozonib, Hindistonda o‘z hukmronligini mustahkamladi.
Boburning vafoti
Bobur 1530-yil 26-dekabrda Agra shahrida vafot etadi. U dastlab Agrada dafn etilgan bo‘lsa-da, keyinchalik o‘zi vasiyat qilganidek, Kobulga ko‘chirilib, Bog‘i Bobur hududida dafn qilinadi.
Boburning ijodi
Bobur nafaqat buyuk sarkarda, balki ulkan iste’dodli adib va olim ham edi. U turkiy va fors tillarida ijod qilgan. Uning eng mashhur asarlari quyidagilardir:
“Boburnoma”
Boburning eng mashhur asari – “Boburnoma” bo‘lib, u o‘ziga xos tarixiy, adabiy va geosiyosiy manba hisoblanadi. Ushbu asar o‘zbek tilida yozilgan bo‘lib, unda Bobur o‘z hayoti, harbiy yurishlari, davlat boshqaruvi va turli tarixiy voqealarni batafsil bayon qiladi. Bu asar o‘z davrining qimmatli tarixiy manbasi hisoblanadi va jahon tarixchilari tomonidan katta qiziqish bilan o‘rganiladi.
She’riyat va g‘azallar
Bobur o‘z davrining yetuk shoirlaridan biri bo‘lib, lirik she’rlar, g‘azallar va ruboiylar yaratgan. Uning asarlari insoniylik, tabiat tasviri, muhabbat va hayot falsafasi haqida chuqur mushohadalarni aks ettiradi. Bobur she’rlarida Temuriylarning urf-odatlari, o‘z davrining ijtimoiy-siyosiy hayoti va shaxsiy kechinmalari o‘z aksini topgan.
“Mubayyin”
“Mubayyin” – Boburning islomiy aqidalar haqida yozgan asari bo‘lib, unda u diniy bilimlarini va shaxsiy qarashlarini bayon etadi.
“Aruz risolasi”
Bobur o‘zbek va fors adabiyotining nazariy asoslari haqida ham ilmiy izlanishlar olib borgan. “Aruz risolasi” asarida u she’riyatda qo‘llaniladigan aruz tizimi haqida yozgan.
Boburiylar sulolasining ahamiyati
Bobur asos solgan Boburiylar sulolasi Hindiston tarixida katta ahamiyatga ega. Uning o‘g‘li Humoyun va nevarasi Akbar davlatni yanada mustahkamlab, Hindistonni rivojlantirishga katta hissa qo‘shganlar. Boburiylar Hindistonda san’at, me’morchilik va adabiyot rivojiga katta ta’sir ko‘rsatgan.
Jumladan, Toj Mahal, Qutb Minor kabi mashhur obidalar ushbu sulola davrida barpo etilgan.
Xulosa
Zahiriddin Muhammad Bobur – harbiy sarkarda, adib, tarixchi va davlat arbobi sifatida o‘zidan beqiyos meros qoldirgan shaxsdir. Uning hayoti va ijodi nafaqat o‘zbek xalqi, balki butun jahon madaniyati uchun muhim ahamiyatga ega. Bobur o‘zining davlat arbobi sifatidagi donishmandligi, adabiyoti va ilm-fanga qo‘shgan hissasi bilan hamisha yodda qoladi.
Uning ijodi va harbiy yurishlari bugungi kunda ham o‘rganilib, yosh avlodga o‘rnak bo‘lib xizmat qilmoqda. Boburning “Boburnoma” asari esa nafaqat tarixiy hujjat, balki adabiy durdona sifatida ham yuksak qadrlanadi.
Yoshlar bilan ishlash, ma’naviyat va ma’rifat bo‘limi xodimi R.Oltinboyev
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Bobur, Zahiriddin Muhammad. Boburnoma. Tahrir qilingan nashr. Toshkent: Fan, 1993.
2. Axmedov, E. Zahiriddin Muhammad Bobur. Toshkent: O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi, 2008.
3. Bertels, E. E. Bobur va uning “Boburnoma” asari. Toshkent: Fan, 1960.
4. G‘ulomov, Y. Boburiylar saltanati tarixi. Toshkent: O‘zbekiston, 2001.
5. Habibullayev, A. Bobur va uning adabiy merosi. Toshkent: Universitet, 1996.
6. Mo‘minov, A. Boburning ilmiy-ma’rifiy qarashlari. Toshkent: Ma’naviyat, 2010.
