Abdulqohir Jurjoniy (tahminan 1009–1081) – buyuk arab tilshunosi, adabiyotshunos va balog‘at ilmining asoschilaridan biri hisoblanadi. U fors-tojik tuprog‘ida, Eronning Jurjon viloyatida tug‘ilgan. Jurjoniy ilm-fan va adabiyot rivojlangan davrda yashagan. Uning ilmiy faoliyati Buyuk Saljuqiylar davriga to‘g‘ri keladi. U arab tili, adabiyoti va balog‘at fanlari bo‘yicha chuqur bilimga ega bo‘lib, ko‘plab asarlar yaratgan. Uning asarlari ayniqsa balog‘at ilmi (bayon, badi’ va ma’oniy) sohasida katta ahamiyat kasb etadi.
Jurjoniyning eng mashhur asarlari quyidagilardan iborat:
- “Daloyil al-I’joz” – Bu asar Qur’onning i’jozi (ya’ni, uning beqiyos ma’naviy va badiiy yuksakligi) haqidagi eng muhim manbalardan biri hisoblanadi. Unda Jurjoniy bayon va ma’noning mohiyatini tahlil qiladi va Qur’onning til va uslub jihatdan mo‘jizakorligini isbotlashga harakat qiladi.
- “Asror al-balog‘a” – Ushbu asar arab tilining balog‘at qoidalariga bag‘ishlangan bo‘lib, unda ma’no va iboralarning ta’sirchanligi, badiiy vositalarning ishlatilishi keng yoritiladi.
- “Al-Avsat” – Ushbu asar ham arab tili grammatikasi va balog‘at ilmining nazariy asoslariga bag‘ishlangan.
Jurjoniyning balog‘at faniga qo‘shgan hissasi
Abdulqohir Jurjoniy balog‘at fanini nazariy jihatdan rivojlantirgan olimlardan biridir. U bayon va ma’no o‘rtasidagi bog‘liqlikni chuqur tahlil qilib, matnning ma’nosi faqat lug‘aviy birliklar emas, balki ularning o‘zaro aloqasi va kontekst orqali shakllanishini ta’kidlaydi. Uning bu g‘oyalari keyinchalik arab adabiy tanqidi va lingvistikasida muhim rol o‘ynagan.
Abdulqohir Jurjoniy o‘zining ilmiy tadqiqotlari va asarlari orqali balog‘at ilmini rivojlantirgan va arab adabiy tanqidining asoschilaridan biriga aylangan. Uning “Daloyil al-I’joz” va “Asror al-Balog‘a” asarlari balog‘at fani va Qur’on ilmlarida muhim manbalar bo‘lib qolmoqda.
Abdulqohir Jurjoniy arab tilshunosligi va balog‘at ilmining yirik namoyandalaridan biri bo‘lib, u nazariyotchi sifatida mashhur. Uning asosiy ilmiy merosi “Daloyilul i’joz” va “Asrorul balog‘a” asarlarida aks etgan bo‘lib, bu kitoblar arab balog‘ati va uslubshunosligining asosiy manbalaridan hisoblanadi.
Jurjoniyning fikricha, balog‘at faqatgina lug‘aviy va grammatik jihatlardan iborat bo‘lmay, balki fikrning tuzilishi va matnning ichki uyg‘unligi ham muhim ahamiyatga ega. U nazm va nasrning estetik qoidalarini ishlab chiqib, Qur’ondagi i’joz (ya’ni, ilohiy uslubdagi beqiyos badiiy mukammallik) masalasini atroflicha tahlil qilgan.
Jurjoniy ilmiy qarashlari bilan nafaqat o‘z davrida, balki keyingi asrlarda ham balog‘at va uslubshunoslik tadqiqotlariga katta ta’sir ko‘rsatgan. Uning nazariyalari arab adabiyotshunosligi va tilshunosligida muhim manba bo‘lib qolmoqda.
