Imom Buxoriy nomidagi Toshkent islom instituti – Oʻzbekistondagi eng yirik va nufuzli oliy diniy oʻquv yurtlaridan biri hisoblanadi. Ushbu muassasa oʻzining boy tarixi, chuqur ilmiy anʼanalari va zamonaviy taʼlim dasturlari bilan yurtimizda islomiy taʼlim sohasida alohida oʻrin tutadi. Institut faoliyati davomida minglab malakali mutaxassislar tayyorlanib, jamiyatimiz ma’naviy taraqqiyotiga beqiyos hissa qoʻshib kelmoqda. Quyida mazkur ilm dargohining tashkil topishi, ta’lim yoʻnalishlari, magistratura bosqichi, qabul imtihonlari tizimi, bitiruvchilarning jamiyatdagi oʻrni hamda bugungi mavqei va istiqboldagi vazifalari haqida batafsil toʻxtalamiz.
Tashkil topgan sanasi va tarixiy zaminlari
Imom Buxoriy nomidagi Toshkent islom instituti 1971-yil 1-noyabrda tashkil etilgan. Institutning tashkil etilishi sobiq Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston musulmonlari diniy boshqarmasi raisi, muftiy Ziyovuddinxon Eshon Boboxon oʻgʻlining tashabbusi bilan amalga oshirilgan. Dastlab muassasa “Oliy diniy madrasa” (rus tilida “Высшая духовная школа”) nomi bilan Toshkent shahri Hazrati Imom majmuasidagi Namozgoh masjidi binosida faoliyat boshlagan. 1974-yilda buyuk muhaddis Imom al-Buxoriy tavalludining 1200 yillik yubileyi keng nishonlangan munosabati bilan mazkur bilim yurtiga Imom Buxoriy nomi berildi va shundan e’tiboran Toshkent islom instituti deb atala boshlandi.
Mazkur institut paydo bo‘lgan davr – Sovet Ittifoqi zamonida – butun mintaqada yagona oliy islomiy ta’lim maskani edi. Shu bois bu yerda nafaqat Oʻzbekiston, balki Kavkaz, Tatariston, Sibir va Markaziy Osiyoning boshqa hududlaridan ham talaba-yoshlar tahsil oldilar. Institut tashkil topgan ilk yili oʻqish muddati 4 yil etib belgilangan va darslar oʻzbek hamda arab tillarida olib borilgan. Oʻsha birinchi oʻquv yilining oʻzida yangi oliy ma’hadga atigi 20 nafar talaba qabul qilingan edi. Sobiq ittifoq davrida mazkur oliygoh yetuk islom bilimdonlarini tayyorlab beruvchi noyob markazga aylangan boʻlib, hatto xorijiy mamlakatlardan (Afgʻoniston, Yamən, Vetnam, Bolgariya va boshqalar) bir necha talabalar ham bu yerda tahsil olib, ilm olganlari tarixiy manbalarda qayd etiladi.
Asosiy ta’lim yo‘nalishlari va ilmiy salohiyat
Toshkent islom institutida ta’lim dasturlari islom ilmlari va ularning nazariy-asosiy yo‘nalishlarini chuqur o‘rgatishga qaratilgan. Institutning oʻquv rejasiga Qur’oni karim va qiroat, hadis ilmi, fiqh va usulul-fiqh (islom huquqi va uning metodologiyasi), aqoid (islomiy e’tiqod asoslari, xususan, Moturidiy aqidaviy ta’limoti), tafsir (Qur’on tafsiri) kabi fundamental diniy fanlar kiradi. Shu bilan birga, talabalar dinlar tarixi, islom tarixi va madaniyati, mazhablar tarixi, arab tili adabiyoti va boshqa qator dunyoviy fanlar boʻyicha ham bilim oladilar. Ta’lim jarayonida arab, fors, ingliz va rus tillari oʻrgatilib, zamonaviy axborot texnologiyalari ham qoʻllaniladi.
Institutning ilmiy salohiyati ham yildan-yilga yuksalib bormoqda. Bugungi kunda bu yerda tajribali professor-oʻqituvchilar, shuningdek, diniy va dunyoviy fanlar boʻyicha mutaxassis ilmiy kadrlar faoliyat olib boradi. Ularning orasida ilohiyot fanlari doktorlari va nomzodlari, zamonaviy ilmiy darajalarga ega pedagoglar ham talaygina. Institut qoshida Ilmiy-uslubiy kengash hamda ilmiy jurnallar faoliyat yuritib, professor-oʻqituvchilarning ilmiy maqolalari va tadqiqot ishlari muntazam nashr etib boriladi. Institut muntazam ravishda ilmiy-amaliy konferensiyalar, davra suhbatlari va seminarlar tashkil etib, zamonaviy islomshunoslik va ilohiyot masalalarini muhokama qiladi. Bularning barchasi muassasaning yuqori ilmiy nufuzini va salohiyatini namoyon etadi.
Magistratura bosqichining ochilishi va yangi yo‘nalishlar
Oʻzbekiston mustaqillikka erishganidan keyin diniy ta’lim sohasida bosqichma-bosqich islohotlar amalga oshirildi. Shu jumladan, Imom Buxoriy nomidagi Toshkent islom institutida ham ta’limni yanada yuqori bosqichga koʻtarish maqsadida yangi tashabbuslar joriy qilinmoqda. 2024-yildan boshlab institut tarixida ilk bor magistratura bosqichi yo‘lga qo‘yildi. Endilikda ushbu oliy ma’hadda bakalavriatni tamomlagan bitiruvchilar va boshqa oliy diniy ta’lim muassasalarining bitiruvchilari magistratura darajasini olish imkoniyatiga egadirlar.
Hozirda magistratura bosqichida ikki asosiy mutaxassislik yo‘nalishi bo‘yicha qabul amalga oshirilmoqda: “Islom ilohiyoti (aqoid va islom falsafasi)” hamda “Hadis ilmlari” yo‘nalishlari. “Islom ilohiyoti” mutaxassisligi doirasida aqoid (e’tiqod asoslari) va kalom ilmi, islom falsafasi va Moturidiylik ta’limoti chuqur oʻrganiladi. “Hadis ilmlari” mutaxassisligida esa Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam hadislarini chuqur tadqiq qilish, mustalahul-hadis (hadisshunoslik terminologiyasi) va hadis sharhlash uslublarini oʻrganishga alohida eʼtibor qaratiladi. Magistratura bosqichining joriy etilishi institutning ilmiy va pedagogik salohiyatini yanada kengaytirib, yurtimizda yuqori malakali islomshunos olimlar va mutaxassislar tayyorlashga xizmat qiladi.
Qabul imtihonlari tizimi
Imom Buxoriy nomidagi Toshkent islom institutiga oʻqishga qabul maxsus kirish imtihonlari orqali amalga oshiriladi. Oʻzbekiston musulmonlari idorasi tasarrufidagi oliy diniy oʻquv yurti sifatida bu institutga faqat o‘rta maxsus islom bilim yurtlarini (o‘rta madrasa) tamomlagan abituriyentlar hujjat topshirish huquqiga ega. Qabul jarayonida adolat va shaffoflikni ta’minlash uchun yagona imtihon tartibi joriy qilingan bo‘lib, abituriyentlar uchta fandan imtihon topshiradilar. Bular: arab tili, aqoid va fiqh, hamda O‘zbekiston tarixi fanlari hisoblanadi.
Arab tili bo‘yicha imtihon og‘zaki (ijodiy) imtihon shaklida o‘tkazilib, talabaning Qur’on tilini o‘qish, tarjima qilish va nutqiy ko‘nikmalari baholanadi. Aqoid va fiqh fanlari bo‘yicha esa test sinovi o‘tkaziladi – bunda islomiy e’tiqod va huquq asoslaridan nazariy bilim darajasi tekshiriladi. Shuningdek, O‘zbekiston tarixi fanidan ham standart test sinovi olinib, yurtimizning tarixiy jarayonlari haqidagi bilimi sinovdan o‘tkaziladi. Ushbu imtihon tizimi orqali institutga bilimli va iqtidorli yoshlar saralanib qabul qilinadi. Har yili respublikaning turli hududlaridagi islom bilim yurtlari bitiruvchilari ushbu nufuzli oliygoh talabasi bo‘lish uchun ushbu fanlar bo‘yicha o‘z bilimlarini sinovdan o‘tkazadilar.
Institut bitiruvchilari va jamiyatdagi o‘rni
Mazkur institut tashkil topganidan buyon oʻtgan yillar davomida minglab talabalar uni muvaffaqiyatli tamomlab, el-yurt xizmatiga kirishdilar. Institut bitiruvchilari bugungi kunda jamiyatda muhim ma’naviy-ma’rifiy vazifalarni ado etib kelmoqda. Xususan, har yili bitiruvchi talabalar Oʻzbekiston musulmonlari idorasi tomonidan imom-xatib yoki noib imom lavozimlariga masjidlarga taqsimlanadi. Juda ko‘plab bitiruvchilar yurtimizning turli viloyatlaridagi jome masjidlarda bosh imom-xatib, mahalla masjidlarida imom va noib imom sifatida faoliyat ko‘rsatib, aholi o‘rtasida diniy-ma’rifiy ishlarni olib bormoqda. Shuningdek, ayrim iqtidorli bitiruvchilar diniy ta’lim tizimida xizmatni davom ettirib, madrasa va o‘rta maxsus islom bilim yurtlarida mudarris (o‘qituvchi) yoki ma’muriy xodim sifatida ishga kirishmoqda.
Institut faxrlanishga arzigulik yetuk ulama va ilm-fan namoyandalarini ham yetishtirgan. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston musulmonlari idorasi raisi – Bosh mufti lavozimida xizmat qilgan, xalqaro miqyosda tan olingan ko‘zga ko‘ringan allomalar ham aynan shu dargohda tahsil olganlar. Bitiruvchilarning ayrimlari ilmiy izlanishlarini davom ettirib, respublikamiz va xorijdagi oliy ta’lim muassasalarida magistratura, doktorantura bosqichlarida o‘qishni davom ettirmoqda hamda islomshunoslik yo‘nalishida yangi tadqiqotlar qilmoqdalar. Umuman olganda, Imom Buxoriy nomidagi Toshkent islom instituti bitiruvchilari jamiyatimizning turli sohalarida, xususan ma’naviy-ma’rifiy jabhalarda yetakchi kuch bo‘lib, yosh avlod tarbiyasiga va milliy-diniy qadriyatlarimizni targ‘ib etishga munosib hissa qo‘shib kelmoqda.
Institutning bugungi mavqei va infratuzilmasi
Bugungi kunda Imom Buxoriy nomidagi Toshkent islom instituti O‘zbekiston musulmonlari idorasi tasarrufidagi asosiy oliy diniy ta’lim maskani sifatida oʻz mavqeini mustahkamlab turibdi. Institutda hozirgi kunda 650 dan ortiq talaba kunduzgi ta’lim shaklida tahsil olmoqda. Oʻquv jarayonini ta’minlash va rivojlantirish uchun so‘nggi yillarda muassasaning moddiy-texnik bazasi sezilarli darajada yaxshilandi. 2007-yilda institutning yangi, zamonaviy oʻquv binosi foydalanishga topshirildi. Ikki qavatli ushbu asosiy binoda o‘quv xonalari, ma’ruza zallari va Axborot-resurs markazi (kutubxona) joylashgan.
Talabalarning darsdan tashqari vaqtlarda mustaqil bilim olishlari uchun kutubxona zamonaviy adabiyotlar va elektron resurslar bilan jihozlangan.
Talabalar uchun qulay sharoit yaratish maqsadida 2021-yilda institut hududida yangi talabalar turar joyi (yotoqxona) binosi qurib bitkazildi. Toʻrt qavatli ushbu yotoqxona 27 ta xonaga ega boʻlib, o‘nlab talabalarning yashashi va bilim olishi uchun barcha qulayliklarni ta’minlaydi. Yotoqxona binosida shuningdek oshxona va tahoratxonalar ham mavjud. Institut hududi obodonlashtirilib, talabalarning bo‘sh vaqtlarini mazmunli o‘tkazishlari uchun sport maydonchalari va boshqa ijtimoiy infratuzilma obyektlari tashkil etilgan.
Institutning joylashuvi ham alohida ahamiyatga ega – u Toshkent shahrining tarixiy markazidagi Hazrati Imom (Hastimom) majmuasi hududida joylashgan. Bu muqaddas maskan yaqinida tahsil olayotgan talabalar o‘zlarining ilmiy izlanishlari va ma’naviy kamoloti uchun ilhom va rag‘bat oladilar. Umuman olganda, institut bugungi kunda mustahkam infratuzilmaga, qulay o‘quv-moddiy sharoitlarga va yuksak ilmiy salohiyatga ega bo‘lgan ta’lim dargohidir.
Ijtimoiy-ma’naviy muhit va istiqboldagi vazifalar
Toshkent islom institutida talabalarning ilm olishi bilan bir qatorda, ularning ma’naviy kamol topishi va barkamol shaxs bo‘lib yetishishiga katta e’tibor beriladi. Institutda sog‘lom ijtimoiy-ma’naviy muhit shakllangan bo‘lib, ustoz-murabbiylar va talabalar o‘rtasida samimiy va hurmatga asoslangan munosabatlar qaror topgan. Diniy-ta’limiy tartib-intizom yuqori darajada: talabalarning namozlarini ado etishi, axloq-odob qoidalariga rioya qilishi qat’iy nazorat va tarbiyaviy qo‘llab-quvvatlash ostida olib boriladi. Shuningdek, institutda turli ma’naviy-ma’rifiy tadbirlar – Qur’on musobaqalari, ilmiy-ma’rifiy kechalar, milliy bayram va muqaddas kunlarga bag‘ishlangan anjumanlar – muntazam o‘tkazilib turadi. Bu tadbirlar talabalarni nafaqat bilim, balki amaliy ko‘nikma va ma’naviy fazilatlar jihatidan ham ulg‘aytiradi.
Kelgusidagi rivojlanish istiqbollariga to‘xtaladigan bo‘lsak, institut oldida muhim vazifalar belgilangan. Ulardan biri – ta’lim sifatini doimiy ravishda oshirish va xalqaro standartlarga mos ilmiy-pedagogik kadrlar tayyorlashdir. Magistratura bosqichining yo‘lga qo‘yilgani bu yo‘lda ilk qadam bo‘lsa, istiqbolda doktorantura (PhD) dasturlarini joriy etish ham rejalashtirilgan. Bu esa institutni to‘laqonli ilmiy-tadqiqot markaziga aylantirish imkonini beradi. Shuningdek, institut rahbariyati xalqaro hamkorlikni kengaytirish, ya’ni xorijdagi nufuzli islomiy ilmiy markazlar va universitetlar bilan aloqalarni yo‘lga qo‘yish ustida ish olib bormoqda. Bu ham talabalar, ham o‘qituvchilar uchun akademik almashinuvlar va tajriba oshirish imkoniyatlarini yaratadi.
Bundan tashqari, o‘quv rejalarini takomillashtirish, ularga zamonaviy fan yutuqlari va axborot texnologiyalari bilan bog‘liq maxsus kurslarni kiritish masalasi ham dolzarbdir. Maqsad – institut bitiruvchilari nafaqat anʼanaviy islom ilmlarini yaxshi biladigan, balki bugungi kunning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy muammolarini ham tushunadigan, dunyoqarashi keng mutaxassislar bo‘lib yetishishidir. Institutning yana bir ustuvor vazifasi – yurtimizdagi islomiy merosni o‘rganish va targ‘ib qilishga munosib hissa qo‘shishdir. Imom al-Buxoriy nomini olib yurgan bu dargoh ulug‘ muhaddis ajdodimizning ilmiy merosini chuqur oʻrganish, uning hadis ilmidagi beqiyos xizmatlarini targ‘ib etish borasida tadqiqotlar o‘tkazib, yangi avlodga yetkazmoqda.
Xulosa qiladigan bo‘lsak, Imom Buxoriy nomidagi Toshkent islom instituti o‘zining yarim asrdan oshiq faoliyati davomida islomiy ta’lim va ma’rifat sohasida ulkan tajriba va obro‘-e’tibor to‘plagan. Institutning tarixi boy va ibratli, bugungi kunda uning ilmiy-pedagogik salohiyati yuksak, moddiy-texnik bazasi mustahkam va ma’naviy muhiti sog‘lomdir. Ushbu dargohda yetishib chiqayotgan mutaxassislar jamiyatimizning ma’naviy-ma’rifiy hayotida muhim rol o‘ynab kelmoqda. Kelgusida ham institut jamoasi oldiga qo‘yilgan ulug‘ vazifalarni amalga oshirish orqali yurtimizda ilm-fan va diniy ma’rifat rivojiga xizmat qiladigan, xorijda ham e’tirof etiladigan yetuk islom ulamolari va ziyolilarini tayyorlashga bor kuch-g‘ayratini safarbar etadi. Bu esa, shubhasiz, milliy va diniy qadriyatlarimizning ravnaqi hamda jamiyatimiz taraqqiyoti uchun mustahkam zamin yaratadi.
Imomaliyev Akramali
TII 404-guruh talabasi
