Mahmudxo‘ja Behbudiy o‘zbek jadidchilik harakatining asoschilaridan biri, jurnalist, pedagog, noshir, siyosatchi va dramaturg sifatida XX asr boshlaridagi ma’rifatparvarlik harakatining yetakchi namoyandasi hisoblanadi. Behbudiy ijodining markazida ijtimoiy islohot, xalqni ilm-ma’rifatga da’vat etish, zamonaviy ta’lim tizimining joriy qilinishi kabi masalalar turadi. Bu g‘oyalar uning “Padarkush” nomli yagona dramatik asarida o‘zining eng chuqur badiiy ifodasini topgan.
XX asr boshlarida Turkiston jadidchiligi taraqqiyot, zamonaviy fan, dunyoviy ta’lim, matbuot va teatr orqali ijtimoiy ongni uyg‘otishga intilgan. Behbudiy bu harakatning asosiy ideologi sifatida ilm-fan va tarbiyaning yo‘qligi Turkiston xalqlari orqada qolishining bosh sababi ekanligini qayta-qayta ta’kidlaydi.
1911-yilda yozilgan “Padarkush” asari o‘zbek dramaturgiyasi tarixida ilk dramatik fojiaviy asarlardan biri sifatida alohida o‘rinni egallaydi. Bu davrda Turkistonda teatr endigina shakllanayotgan bo‘lib, Behbudiy o‘z asari orqali sahna san’ati vositasida jamiyatga bevosita murojaat qilishga uringan.
“Padarkush” asarining asosiy g‘oyasi – ilm-ma’rifatdan yiroq, axloqsiz va tarbiyasiz muhitda o‘sgan avlod jamiyat uchun xavfli kuchga aylanishi mumkinligini ko‘rsatishdir. Asarda bosh qahramon – o‘z otasini o‘ldirgan yosh yigit timsolida xalq orasida keng tarqalgan befarqlik, jaholat, moddiy qadriyatlar quliga aylanish, axloqiy tubanlik kabi illatlar ifoda topadi.
Muallif bu dramatik voqea orqali jamiyatdagi eng og‘riqli muammolarni fosh etadi:
- ota-onaning farzand tarbiyasidagi beparvoligi,
- madrasalarning zamon talabiga javob bermasligi,
- ilm-fanga mensimaslik,
- moddiy manfaatni hayot maqsadi deb bilish.
Behbudiy nazarida, bu muammolar jamiyatda “padarkush”likka, ya’ni o‘z ildizidan voz kechish, qadriyatlarni yo‘qotish, ma’naviy yemirilishga olib keladi.
Asarda asosiy e’tibor inson ruhiyati va ijtimoiy muhit o‘rtasidagi murakkab ziddiyatga qaratilgan. Dramaning markazida turuvchi o‘g‘il obrazi psixologik jihatdan chuqur yoritilgan bo‘lib, u nafaqat otasini, balki o‘z vijdonini, or-nomusini, kelajagini o‘ldirgan shaxs sifatida ko‘rsatiladi.
Otasi esa milliy qadriyatlar, mehr-muhabbat, nasl-nasab timsolidir. Uning o‘limi — bu faqat bir insonning emas, balki butun bir avlodning ma’naviy tanazzulga yuz tutishining ramzi sifatida talqin qilinadi.
Asar syujeti keskin dramatik burilishlarga boy bo‘lib, har bir sahna konflikt orqali rivojlanadi. Bu jihatdan asar klassik aristotelik dramatik qurilmaga yaqin: kirish – rivojlanish – kulminatsiya – fojiaviy yakun.
“Padarkush” sodda, xalqchil tilda yozilgan bo‘lib, keng ommaga mo‘ljallangan. Behbudiy dramatik asarni didaktik ruhi kuchli bo‘lgan, hayotiy saboqlarga boy tarzda yozgan. Dialoglar qisqa, lo‘nda va mazmunga to‘la. Bu esa sahna talablari bilan uyg‘unlashgan.
Yozuvchining maqsadi san’at orqali xalqni ogoh qilish bo‘lganligi uchun tilning ravonligi, obrazlardagi aniq ijtimoiy-tarbiyaviy ma’nolar asarning ta’sirchanligini kuchaytiradi.
“Padarkush” asari faqat o‘z davrining emas, balki bugungi kunning ham dolzarb muammolarini yoritadi. Zamonaviy jamiyatda ham:
- tarbiyaning buzilishi,
- oilaviy ziddiyatlar,
- ilmsizlikning oqibatlari,
- axloqiy qadriyatlarning yemirilishi kabi muammolar mavjud bo‘lib, bu asar ularning ildiziga nazar tashlash imkonini beradi.
Bugungi ta’lim va tarbiya tizimida bu asar namunasi vositasida ota-onalar va ustozlarning mas’uliyati yana bir bor eslatiladi.
Mahmudxo‘ja Behbudiyning “Padarkush” asari o‘zbek adabiyotining nodir durdonasi bo‘lib, unda ma’naviy, ijtimoiy va ma’rifiy masalalar chuqur yoritilgan. Bu asar orqali muallif nafaqat san’at namunasi yaratgan, balki jamiyat og‘riqlarini sahna vositasida davolashga intilgan.
Ushbu asarni o‘rganish va sahnalashtirish – o‘zbek ma’naviyatini, ijtimoiy mas’uliyatni tiklash yo‘lida muhim qadamlardan biridir. “Padarkush” – bu fojia emas, bu ogohlikka chorlov, og‘ir haqiqatning oynasidir.
Yoshlar bilan ishlash, ma’naviyat va ma’rifat
bo‘limi boshlig‘i B.PARPIYEV
