Bugungi kunda hadis ilmi sohasida olib borilayotgan zamonaviy tadqiqotlar, ayniqsa, hadisni tanqidiy mezonlar asosida qayta ko‘rib chiqish zaruriyatini yuzaga chiqarmoqda. Islom tafakkurining doimiy harakatchanligi, ijtimoiy voqeliklarning murakkablashuvi, musulmon jamiyatlarida fikriy uyg‘onish jarayonlari hadis ilmini ham o‘zgacha nazar bilan ko‘rishga majbur qilmoqda. Ayniqsa, hadis va fiqh o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni aniqlashda, hanafiy manhajning roli muhim bo‘lib bormoqda. Shu nuqtai nazardan olganda, Muhammad Xalifaning “Manhajul Ḥanafiyya fīi Naqd al-Ḥadis baynan nazariyya vat-tatbiq” asari hadis tanqidida noyob metodologik yondashuvni ilgari suradi. Ushbu maqola mazkur asarning asosiy tamoyillari, yondashuvlari va boshqa zamonaviy tadqiqotlar bilan solishtirilgan farqli jihatlarini tahlil qilishga bag‘ishlanadi. Muhammad Xalifaning tanqidiy yondashuvi: asosiy nuqtalar Xalifaning yondashuvida hadis tanqidi ikki darajada olib boriladi: nazariy va amaliy. Nazariy jihatdan u hanafiylar qo‘llagan hadis qabul qilish mezonlarini ilmiy jihatdan qayta tahlil qiladi. Bu yerda isnodga to‘liq tayanmasdan, matn mazmuni, kontekst, urf, maqosid, shariat ruhiga muvofiqlik kabi omillar asosiy mezon sifatida ko‘riladi. Xususan, muallif hanafiylar tomonidan ba’zi sahih hadislarning rad qilinishiga asos bo‘lgan metodik sabablarga chuqur e’tibor qaratadi. Bu hadisning muomalaviy yoki ibodiy amaliyotga zid bo‘lishi, Qur’on ruhi bilan mos tushmasligi, yoki fiqhiy qoidalarni buzishi bilan izohlanadi. Muhammad Xalifa bu yondashuvni nafaqat himoya qiladi, balki uni zamonaviy islomiy fikrda qo‘llash zaruratini asoslab beradi. Zamonaviy Asarlar bilan qiyosiy tahlil – Muhammad Xalifaning asari hadis tanqidiga bag‘ishlangan boshqa zamonaviy olimlar, jumladan, Yusuf al-Qarzoviy, Muhammad G‘azzoliy, Amin Xuli va Mustafa Siba‘iylarning ishlaridan ko‘plab farqlar bilan ajralib turadi. Masalan, Yusuf Qarazoviy o‘zining “Kayfa na‘amalu ma as-sunna” asarida hadis bilan ishlashning umumiy qoidalarini belgilasa-da, u hanafiy usulning ichki tafsilotlariga kirmaydi. Muhammad Xalifa esa hadisni qabul qilish mezonlarini faqat nazariy emas, balki amaliy misollar orqali chuqur tahlil qiladi. Bu esa hanafiy manhajning tarixiy va hozirgi dolzarbligini ochib beradi. Amin al Xuli va unga ergashgan zamonaviy mustashriqona yo‘nalishdagi olimlar hadisga tanqidiy yondashishda ba’zida keskin va inkoriy pozitsiyani tutgan bo‘lsalar, Xalifaning metodologiyasi ehtiyotkor, an’anaviy poydevorga tayanadi. Uning yondashuvi — hadisni rad etmay, balki o‘z kontekstida anglash va fiqhiy mezonlar orqali tahlil qilishga qaratilgan. Ilmiy va amaliy ahamiyati – Muhammad Xalifaning yondashuvi nafaqat hadis ilmi, balki fiqh, usul al-fiqh, tafsir va zamonaviy islom tafakkuri uchun ham muhim asos bo‘lib xizmat qiladi. Ayniqsa, musulmon jamiyatlarida yangicha huquqiy fikr, ijtimoiy qarorlar va diniy murosalar ishlab chiqishda Xalifaning metodologiyasi muhim nazariy vosita hisoblanadi. Asarning dolzarbligi shundaki, u hadisni matn, ma’no va maqsad asosida tahlil qilishni targ‘ib qiladi. Bu yondashuv an’anani buzmasdan, islоh qilishga, ijtihod ruhini tiklashga, zamon bilan hamohang fikr yuritishga yo‘l ochadi. Muhammad Xalifaning “Manhajul Hanafiyya fi Naqd al-Hadis” asari hadis tanqidini faqat isnod va rivoyat doirasidagina emas, balki fiqhiy, ma’naviy va ijtimoiy mezonlar asosida tahlil qilish zaruriyatini ilmiy asoslaydi. U hanafiy manhajning chuqur va murakkab jihatlarini ochib, uni zamonaviy metodologiya bilan uyg‘unlashtirishga erishgan. Asar bugungi islom tafakkurida hadisga bo‘lgan munosabatni muvozanatli, ilmiy va mas’uliyatli tarzda shakllantirishda katta o‘rin tutadi. TII talabasi Malikov Marufjon 30

Chor Bakr meʼmoriy majmuasi – Buxoroning Sumitan mavzeidagi meʼmoriy yodgorlik (XVI—XIX-asrlar). Shu yerda yashab oʻtgan mashhur toʻrt shayx yaʼni Chor Bakr nomi bilan bogʻliq. Majmua Oʻzbekiston moddiy va madaniy meʼrosining koʻchmas mulk obyektlari milliy roʻyxatiga kiritilgan. Abu Bakr Axmad ibn Xoja Saʼd Yamaniy (9-asr oxiri – 971) – Buxoroda tugʻilgan. Uning otasi Xoja Saʼd Yamaniy imom Husaynning Zaynulobidin ismli oʻgʻlining farzandi boʻlib, u Buxoroga Ali ibn al-Husayn bilan birgalikda kelib ketgan (9-asrning soʻnggi choragi). Narshaxiyning yozishicha, Somoniylar amiri Ismoil Somoniy unga Buxoro yaqinidagi Joʻyi Moʻliyon mavzeidagi serhosil yerlarning katta qismini vaqf qilib bergan. Xoja Saʼd Buxoro atrofidagi Sumitan qishlogʻida chorbogʻ, bogʻ, sardoba, tegirmon, hovuz va boshqa binolar barpo etib, bu yerdan katta daromad olgan. Abu Bakr Saʼd va uning avlodlari somoniylar davrida Buxoroda shayxulislomlik qilishgan. Abu Bakr Saʼd otasi vafot etgach, uning oʻrniga Ismoil Somoniyning piri hisoblangan. U fiqh maktabini tashkil etib, koʻplab ulamolarga ustozlik qilgan. Abu Bakr Muhammad ibn Fazl ibn Jaʼfar al-Buxoriy (9-asrning 2-yarmi — 937) — Imom Jaʼfar as-Sodiq avlodidan. Somoniylar davrida Buxoroga kelib qolgan. Uning “Musnadi Fazl” kitobi ayniqsa mashhur boʻlib, bu asar Chingizxon Buxoroni bosib olganda yondirib yuborilgan. Abu Bakr Muhammad ibn Hamid (9-asrning 2-yarmi — 937) — Unga “shayx ul olam” unvoni berilgan. U Abu Bakr Fazl bilan bir yilda vafot etgan va ikkalasining qabrlari xam bir joyda yonmayon joylashgan. Imom Abu Bakr Tarxon (9-asrning 2-yarmi — 945) — “Kitobi Mullazoda” asarida yozilishicha, u “Jomeʼ va musnad” kitobini yozgan. Sumitan qishlogʻi Xoja Abu Bakr Saʼd mozori oldiga Buxoro xoni shayboniy Abdullaxon II tomonidan 1559-yilda xonaqoh, masjid, madrasa va katta bogʻdan iborat meʼmoriy majmua barpo etilgan, keyingi asrlarda yana qoʻshimcha binolar qurilib, atrofi bogʻlarga aylantirilgan. Mazkur meʼmoriy majmua uchun Abdullaxon II 70 ming tilla sarflagan. Majmuadagi xonaqoh boʻlib, uch tomonida eshik mavjud. Bino peshtoqi uch qavatli, ikki hujradan iborat boʻlib, gumbazli xona va peshtoqdan iborat. Xonaqoh qibla tomonida mehrob mavjud. Xonaqoh gumbazi Arki duzi uslubida qilingan. Xonaqohning peshtoqida „Baqara“ surasining 61-62-oyatlari keltirilgan. Peshtoqining 20 metr, poydevori esa 12 metrdan tashkil topgan. Chor Bakr meʼmoriy majmuasidagi madrasa oliy toifadagi madrasalardan biri hisoblangan. 1950, 1971, 1999-yillarda madrasada taʼmirlash ishlari olib borilgan. Majmuadagi masjid hashamatli boʻlib, peshtoq qismida hujralari mavjud. Masjid peshtoqida „Al-isro“ surasi keltirilgan. Masjid eshiklari esa Buxoroning qayragʻoch daraxti yogʻochidan ishlangan. Majmuadagi minora 1890-yilda Mirzo Hoji Joʻyboriy tomonidan tiklangan boʻlib, oldingi minora poydevori ustiga qurilgan. Majmuadagi qadamjoning maydoni 40 gektar boʻlib, qabriston qismi 12 gektar maydonnga ega. Chor Bakr meʼmoriy majmuasida Saʼdulla Xoji xarizarisi ham boʻlib, xonaqoh janubida joylashgan. Xazira yon tomonlarida 3 tadan hujralar mavjud. Xazira ichkarisida sogʻona va qabrlar mavjud. Bundan tashqari majmuada Akobir Xoja xazirasi, Nasriddin Xoja xazirasi, Abduaziz Xoja xazirasi, Atoullo Xoja xazirasi, Zaynab Sulton xonim xazirasi, Obid Xoja xazirasi, Poshshooyim xazirasi, Sa’dulla Xoja xazirasi va boshqa xaziralar ham mavjud. Majmuadagi xonaqoh gumbazli xona va peshtoqdan iborat. Peshtoq bezagida koshinkori naqshlar va yirik kufiy yozuvlar, ikki yon qanotida guldastalar bor. Ichki bezagida ganchkorlik va qirma namunalari uchraydi. Madrasa peshtogʻi kengroq, dahanasi uch ravoqqa boʻlingan. Kitobasi arabiy yozuvdan iborat. Darsxona toʻrtburchak tarxli, gumbazli, burchaklari hujralarga tutashgan boʻlib, yon tarzlari qoʻshqavat ravoqlar qatorini takrorlaydi. Yozlik masjid maydon sahnining toʻrida madrasa va xonaqoh orasida joylashgan. Peshtogʻining 2 qanoti qoʻsh qavatli hujralardan iborat. Peshtoq oldidagi supa sahnidan namozgoh sifatida foydalanilgan. Moʻjaz minora meʼmoriy majmua markazida joylashgan. “Ijtimoiy fanlar” kafedrasi o‘qituvchisi Sh.Badiyev Foydalanilgan adabiyotlar Narshaxiy, Buxoro tarixi, T., 1966; Gafurova L.G., Kitobi Mullazade, T., 1992; Husenov S, Rajabova I., Chor Bakr, T., 2001; Yoʻldoshev N., Qurbonov H., Buxoro shahri va uning atrofidagi ziyoratgohlar tarixi, Buxoro, 2001. Rajabov Q, Inoyatov S. Buxoro tarixi. Toshkent: Tafakkur nashriyoti, 2016 — 460-bet. ISBN 978-9943-24-119-0. Husenov S, Rajabova I. Chor Bakr. Toshkent: Sharq nashriyoti, 2001 —...

Ислом таълимоти тарихида Қуръон қироати ва тажвид фанлари алоҳида аҳамият касб этган. Ҳидоят каломи — Қуръони Каримнинг тўғри тиловат этилиши, унинг маъноларини тўғри англаш ва авлодлар орасида асл ҳолда сақлашда қироат ва тажвид илмлари муҳим ўрин тутади. - Тошкент ислом институти талабаси Нозимахон НАЖМИДДИНОВА

Islom dinini bashariyatga mo‘tadillik dini va saodat manbai qilib bergan Alloh taologa beadad hamd va shukronalarimiz bo‘lsin. Bu dinni biz ummatlarga omonat bilan yetkazgan suyukli Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallamga salovot va salomlar bo‘lsin. Uni bizlargacha sof holida yetib kelishida xizmat qilgan sahobalar, tobeinlar va barcha ulamolardan Alloh taolo rozi bo‘lsin va ularni fazlu karami bilan mukofotlasin. Muqaddas dinimizga sof tabiat nazari bilan nazar solgan kishi uning naqadar adolat va mo‘tadillik ustiga qurilgani, ilm-ma’rifat va axloq dini ekaniga amin bo‘ladi. Zero, islom ibodat masalalarida bo‘lsin, ijtimoiy masalalarda bo‘lsin hamisha adolat va mo‘tadilikka chaqiradi, yuksak axloqqa buyuradi, zulm va axloqsizlikdan qaytaradi. Xususan, “An’om” surasining 161-oyatida Alloh atolo shunday marhamat qiladi: قُلۡ إِنَّنِی هَدَىٰنِی رَبِّیۤ إِلَىٰ صِرَ ⁠طࣲ مُّسۡتَقِیمࣲ دِینا قِیَما مِّلَّةَ إِبۡرَ ⁠هِیمَ حَنِیفا وَمَا كَانَ مِنَ ٱلۡمُشۡرِكِینَ Sen: “Albatta, Meni Robbim to‘g‘ri yo‘lga – rost dinga – to‘g‘rilikka moyil Ibrohim millatiga hidoyat qildi. U mushriklardan bo‘lmagan edi”, – deb ayt![1]   Mazkur oyatda Alloh taolo Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga Alloh u zotni to‘g‘ri yo‘l, haq din, “hanif” – haqqa moyil bo‘lgan Ibrohim alayhis salomning millatiga hidoyat qilganini odamlarga aytishga buyurmoqda. Va uning ortidan Ibrohim alayhis salom mushrik bo‘lmaganini ta’kidlamoqda. Bu bilan mushriklar Ibrohim alayhis salomning millatidan uzoqdaligini va ularning shirk yo‘li noto‘g‘ri, botil yo‘lligini bayon qilmoqda. Darhaqiqat, to‘g‘ri yo‘l – nuqson va kamchilik ham haddan oshish ham bo‘lmagan mo‘tadil yo‘ldir. Shunday ekan kim haq yo‘lda ekani u tutgan yo‘lning nuqson va g‘uluv – haddan oshishdan xoliligi bilan ajratib olinadi. Diniy masalalarning asosini tashkil etuvchi aqida ilmi ayni shu maqsadda, ya’ni islom ummatini Robbilari buyurgan yo‘ldan og‘ishmay, haq yo‘l – to‘g‘ri e’tiqodda mustahkam turishlarini ta’minlash uchun ulamolar tarafidan asos solingan. Yurtimiz faxri Imom Moturidiy ana shunday muassis ulamolardan, ahli sunna val jamoaning ikki yirik aqidaviy mazhab imomlaridan biri, Moturidiya ta’limotining sohibi hisoblanadi. Shu o‘rinda “muassis” so‘ziga biroz aniqlik kiritib ketish o‘rinli bo‘ladi. Ahli sunna val jamoadan deb e’tirof etilgan aqidaviy va fiqhiy mazhab sohiblariga nisbatan muassis so‘zini ishlatilganda uni quyidagicha tushinish lozim. Ular Qur’oni karim va hadisi sharif ma’nolarini Alloh taolo va Uning Rasuli iroda qilganidek, sahobalar tushunganlaridek tushunib, ummatga ana shu asl holida yetkazib berganlar. Ular hech bir hukmni o‘zlaridan to‘qib chiqarmagan, diniy hukmlar borasida shar’iy dalilsiz, asossiz biror so‘z aytmagan. Shunday ekan ularga ergashish shariatga ergashish, balki shariatga ular darajasida amal qilish hisoblanadi. Ba’zan quyidagicha e’tirozli savol tug‘ilishi mumkin: “Nima uchun Alloh taoloning kalomini har kim bevosita tushunib amal qilishi mumkin emas, Qur’oni karimda hamma narsa ochiq-oydin bayon etilmaganmi?”. Alloh taolo Nahl surasi 89-oyatida marhamat qiladi: وَنَزَّلۡنَا عَلَیۡكَ ٱلۡكِتَـٰبَ تِبۡیَـٰنًا لِّكُلِّ شَیۡءࣲ وَهُدًى وَرَحۡمَةً وَبُشۡرَىٰ لِلۡمُسۡلِمِینَ “Sizga hamma narsani bayon qilib beruvchi, hidoyat, rahmat, va musulmonlar uchun bashorat bo‘lgan Kitob (Qur’on)ni nozil qildik”[2] Bu oyati karimani o‘qish bilan inson zehniga darhol: “ha, demak Qur’onda barcha narsa bayon etilgan ekan, dinimga amal qilshda boshqa narsaga na hojat”, – degan xayol kelishi mumkin. Lekin bunday xayolga borgan kishi oyatdagi “barcha narsa” dan murod nimaligi, nimalar Qur’onning bayoni bo‘lishi mumkinligidan g‘aflatda qoladi. Abul Barakot Abdulloh ibn Ahmad ibn Mahmud Nasafiy yuqoridagi oyati karimani o‘zining “Tafsirun Nasafiy” nomi bilan mashhur bo‘lgan “مدارك التنزيل...

Boborahim Mashrab-shoir va xalq donishmandi (1641–1711) Boborahim Mashrabning hayoti va ijodi haqida qanday ma’lumotlarni bilasiz? Boborahim Mashrab-o’zbek adabiyoti va xalq o‘g‘zaki ijodining yirik namoyandalaridan biridir. Bu zot-shoir, mohir gʻazalnavis, xalq donishmandi va mutafakkir bo‘lgan. XVII asrning oxiri va XVIII asrning boshlarida Boborahim Mashrab yashab ijod qilgan. Uning hayoti va ijodi ko‘plab afsona va rivoyatlar bilan o‘ralgan yani Boborahim Mashrabning hayoti va faoliyati haqida aniq tarixiy ma’lumotlar oz, ammo u haqida xalq o‘rasida ko‘plab o‘g‘zaki hikoyalar, afsonaviy voqealar tarqalgan. Ularning hammasi ham tarixiy haqiqat bo‘lmasligi mumkin, lekin ular xalqning unga bo‘lgan muhabbatini, e’tiqodini ko‘rsatadi. Boborahim Mashrab din asoslari va falsafadan yaxshi xabardor boʻlgan so’fi Eshon Mulla Bozor Oxund (xoʻja Ubaydullo) qoʻlida diniy taʼlim olgan, so’fiy tariqatlar boʻyicha bilimini oshirgan, forsiy tilni oʻrgangan. Boborahim Mashrab fors tilida ham bir necha sheʼriy turlarda yetuk namunalarni yozgan. Boborahim Mashrab oʻzbek adabiyoti tarixida eng koʻp mustazod yozgan ijodkorlardan biri. Shoir mustazodlari ham, xuddi gʻazallari kabi shoʻx va jarangdor, nafis va zavqbaxshdir. Mumtoz sheʼriyatda murabba’ turining uzil-kesil mustahkamlanishi va takomilida Boborahim Mashrab ijodining oʻrni katta. Shoir sheʼrlarida Allohning mavjudligi, bor-u birligi, barcha jonli va jonsiz mavjudotni yaratganligi uzil-kesil va qatʼiy tan olinadi, Xudoning kuch-qudrati, taqdirning oʻzgarmasligi va Mahshar kuni haqidagi taʼlimot toʻla-toʻkis qabul qilinadi. Shoir Boborahim Mashrab merosi, asosan „Qissai Mashrab”asari orqali yetib kelgan. Asarda Rindiy, Umar, Mahvash, Zinda va Mansur taxalluslari ham uchraydi. Boborahim Mashrab taxminan 1641-yilda (yoki 1640, 1653, 1657) Namanganda tugʻilgan. Boborahim Mashrab qachon tugʻilgani toʻgʻrasida olimlar orasida har-xil fikrlar mavjud. Boborahim Mashrab otadan yosh yetim qoladi, oilaning moddiy qiyinchiliklari yanada ortadi. Onasi ip yigirib tirikchilik oʻtkazadi. Boborahim Mashrab yoshlik davrida bilim olishga intilgan. U koʻplab diniy va dunyoviy bilimlarni egallagan. Boborahim Mashrab dastlab eshon Mullo Bozor Oxund qoʻlida tahsil oladi. Xorazm, Buxoro, Balx kabi oʻsha davrning yirik ilm-ma’rifat markazlarida bo‘lgan. U Naqshbandiya tariqatining taniqli shayxi Hofiz Muhammad Sodiqdan ta’lim olgan. Taxminan,1665-yilda Mulla Bozor Oxund tavsiyasiga koʻra, oʻsha zamonda katta obroʻga ega boʻlgan yirik din arbobi qashqarlik Hidoyatullo Ofoq Xoʻja eshon huzuriga boradi. Qashqarda Ofoq Xoʻja huzurida o‘z bilimini yanada chuqurlashtiradi. Lekin u yerdagi pir-u murshidlik uzoqqa choʻzilmaydi. Boborahim Mashrab Samarqand, Xoʻjand, Buxoro kabi shaharlarda kezib yuradi va Qubodiyonda (hozirgi Afg’onistondagi tarixiy shahar nomi) Soʻfi Olloyor bilan uchrashib qoladi. Shoir adabiy merosidagi diniy mazmun va tasavvufiy yoʻnalish ruhidagi sheʼrlarning koʻpchilik qismi Ofoq Xo’ja dargohida va uning targʻibot saboqlari taʼsirida yozilgan. Ofoq Xoʻja shaxsiy xislat-fazilatlarini madh etuvchi, uni “pir-u rahbar” deb tan oluvchi bayt-misralar mujassam boʻlgan gʻazal va muxammaslar ham (“Koshki”, “Oʻzum” radifli gʻazallar, “Qolmadi” radifli muxammas) shu muridlik yillari mahsulidir. Boborahim Mashrab taxminan 1672–1673-yillarda Ofoq Xo’ja dargohini tark etadi. Boborahim Mashrab piri dargohidan ketgach, deyarli 40 yillik umrini doimiy safarda, turli oʻlkalarda darbadarlikda oʻtkazadi. 1673-yildan boshlab Boborahim Mashrab umrining oxirigacha qalandarlarcha hayot kechiradi. 1711-yilda shoir Boborahim Mashrab Balxga keladi. Balx viloyat hokimi Mahmud Qatagʻonning hukmi bilan dorga osib oʻldiriladi. Boborahim Mashrab nomi XVIII-XIXasrlarda tuzilgan tazkira va tasavvufiy yoʻnalishdagi asarlarda zikr etiladi (masalan, Bade Samarqandiyning “Muzokir ul-as’hob”ida). Ammo ularda shoir hayoti va ijodiy faoliyati haqida keltirilgan maʼlumotlar nihoyatda kam. Boborahim Mashrabning qoldirgan adabiy merosi xususida ham aniq maʼlumot beruvchi manba yoʻq. Uning oʻz asarlarini toʻplab, devon yoki biror majmua tuzganligi maʼlum emas. Faqat “Devoni Mashrab”, “Devonai Mashrab”, “Eshoni Mashrab”, “Hazrati shoh Mashrab” nomlari ostida xalq orasida qoʻlyozma va toshbosma shaklida tarqalgan...