islom-instituti@umail.uz         71-227-42-37
Мақолалар

Бўлимлар

MAHMUDXO‘JA BEHBUDIYNING “RISOLAI JADIDA” ASARI…

XX asr boshlarida Turkiston ijtimoiy-siyosiy hayotida tub burilishlar sodir bo‘ldi. Mustamlakachilik siyosati, jaholat va iqtisodiy tanglik tufayli qoloqlik botqog‘iga botayotgan jamiyatda uyg‘onish, yangilanish zarurati kun tartibiga chiqdi. Shu o‘rinda o‘zbek ma’rifatparvarligi tarixida muhim o‘rin egallagan jadidchilik harakati yuzaga keldi. Bu harakatning yetakchi arboblaridan biri Mahmudxo‘ja Behbudiy bo‘lib, u o‘zining chuqur ilmiy, diniy, pedagogik va siyosiy qarashlari bilan xalqni uyg‘otishga intildi. Behbudiyning ko‘plab asarlari orasida “Risolai jadida” alohida o‘rin tutadi. Bu risola xalqni ilm-ma’rifatga, yangilikka, tafakkurga, o‘zligini anglashga da’vat etgan, o‘z davri uchun katta mafkuraviy kuchga ega bo‘lgan asardir. “Risolai jadida” 1910-yillarda, ya’ni Behbudiy faoliyatining eng samarali bosqichida yozilgan. Bu davrda Turkiston jamiyatida ikki to‘qnashuvchi kuch — eski usuldagi maktablar (maktabi qadim) va yangi usuldagi maktablar (maktabi jadid) o‘rtasida ziddiyat kuchaygan edi. Behbudiy bu ziddiyatni murosaga keltirish emas, balki yangilikni qaror toptirish orqali hal qilishga harakat qilgan. Behbudiy nazarida, xalqning orqada qolishiga asosiy sabab ilmga befarqlik, nodonlik va eskilikka sodiqlik bo‘lib, bu holat avvalo maktablarda ko‘rinish topgan. “Risolai jadida” mana shu mavjud illatlarga qarshi yozilgan mafkuraviy-axloqiy, islohotparvar risoladir. Behbudiy risolaning boshidan oxirigacha xalqni ilm-ma’rifatga undaydi. U ilm olishni faqat diniy farz emas, balki hayotiy ehtiyoj deb biladi. Jumladan, u shunday yozadi: “Ilmsiz odam zulmatda qolur. Ilm esa insonning ko‘zidir. Har bir millat taraqqiyoti ilm bilan bog‘liqdir.” Bu fikrlar orqali u o‘quvchida bilimga bo‘lgan ehtiyojni uyg‘otishni ko‘zlaydi. Risolada eski usuldagi maktablarning samaradorligi keskin tanqid qilinadi. Behbudiy ularda bolalar savod chiqarmasligi, yozishni o‘rganmasligi kabi kamchiliklarni ko‘rsatadi. U bunday maktablar bolani hayotga emas, johillikka yetaklaydi, deya ta’kidlaydi. “Risolai jadida” asarida yangi usul — usuli jadid asosidagi maktablar namunaviy deb tasvirlanadi. Bu maktablarda: ona tili, arifmetika, geografiya, tarix kabi fanlar o‘rgatiladi; darslar tushunarli va amaliy asosda olib boriladi; bolalarda mustaqil fikrlash, muloqot, savod va dunyoqarash rivojlanadi. Behbudiy ta’kidlaydi: “Yangi maktabda bolalar o‘qub yozishni, hisob-kitobni o‘rganib chiqurlar. Bu esa ularga hayotda foydali bo‘lur.” Risolaning muhim jihatlaridan biri — unda milliy uyg‘onish g‘oyasi ilgari suriladi. Behbudiy turkistonlik musulmonlarni jaholat uyqusidan uyg‘onishga, o‘zligini anglashga, mustaqil fikrlashga va taraqqiyot sari intilishga undaydi. Bu borada u islom dini va zamonaviy ilmni uyg‘unlashtirishni taklif etadi. “Risolai jadida” sodda, ravon, ommabop tilda yozilgan bo‘lib, keng xalq ommasiga mo‘ljallangan. Unda murakkab arabcha iboralardan, balandparvoz ritorikadan ko‘ra, hayotiy, oson tushunarli ifodalar qo‘llaniladi. Bu esa risolaning ommaviy o‘qilishi va qabul qilinishini ta’minlagan. Behbudiy uslubida muallimona ruh, uyg‘otuvchan ohang, o‘zaro mulohazali murojaat hukmron. U xalqni ayblamaydi, balki tushuntiradi, majburlamaydi, balki ishontiradi. “Risolai jadida” nafaqat bir risola, balki jadidchilik mafkurasining dasturi, ilmiy islohotning yo‘riqnomasi sifatida xizmat qilgan. Bu asar ko‘plab jadid maktablari ochilishiga turtki bergan, o‘qituvchilar uchun dastlabki metodik qo‘llanma vazifasini bajargan. Shuningdek, u Turkiston musulmonlarining dunyoqarashini o‘zgartirgan, yangicha fikr yuritish madaniyatini shakllantirgan. Mahmudxo‘ja Behbudiy tomonidan yozilgan “Risolai jadida” asari o‘zbek ma’rifatparvarligi tarixida muhim o‘rin tutadi. Bu risola ilm-ma’rifatni qadrlash, maktab islohoti, yangilikni qabul qilish, milliy o‘zlikni anglash kabi asosiy g‘oyalarning bayroqdori bo‘lgan. Asarda ilgari surilgan fikrlar bugungi kun uchun ham o‘z dolzarbligini saqlab qolgan. Shubhasiz, “Risolai jadida” — bu bir maktab, bu bir harakat, bu bir uyg‘onishdir. Yoshlar bilan ishlash, ma’naviyat va ma’rifat bo‘limi boshlig‘i B.PARPIYEV 160

Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf – zamonaviy Islom tafakkurining namoyondasi

Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf haqida qanday ma’lumotlarni bilasiz? Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf (1952–2015) – yetakchi alloma, mufassir, mujtahid, faqih va mutafakkir bo‘lgan. Bu zot Islom olamining yirik namoyandasi, ulkan arbobi, O‘rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlari diniy idorasining sobiq muftiysi, mustaqil O‘zbekiston Respubllikasining birinchi muftiysi, ko‘plab xalqaro ilmiy muassasalar, diniy tashkilotlarning a’zosi va o‘zbekzabon xalqlarning diniy rahnomasi bo‘lgan. - “Tillar” kafedrasi katta o‘qituvchisi Faxriddin YERNAZAROV

Mahmudxoja Behbudiy-turkistonlik jadidchilik harakatining yo‘lboshchisi va milliy ma’rifat rahnamosi

Mahmudxo‘ja Behbudiy (1875-1919)– olim, yozuvchi, o‘zbek  dramaturgiyasining  asoschisi, publitsist  va jamoat arbobi bo‘lgan. Shuningdek bu zot o‘zbek jadidchilar harakati yetakchisi bo‘lgan. Alloma Mahmudxo‘ja Behbudiy buyuk ma’rifatparvar va yetakchi jadidchi sifatida milliy madaniyatimiz tarixidan mustahkam o‘rin egallaydi. - “Tillar” kafedrasi katta o‘qituvchisi Faxriddin YERNAZAROV

Masjidi Kalon

Masjidi Kalon (forscha — katta masjid) — Buxorodagi meʼmoriy yodgorlik. VIII—IX va XII asrlarda qurilgan Jomeʼ masjidi oʻrnida bunyod etilgan yirik masjidlardan biri hisoblangan. (masjid hovlisi va atrofida olib borilgan arxeologik tekshirishlar natijasida aniqlangan). Hozirgi koʻrinishi Buxoro xoni shayboniy  Ubaydullaxon davrida 1514-yilda bunyod etilgan. Hozirgi kunda masjid Oʻzbekiston moddiy va madaniy meʼrosining koʻchmas mulk obyektlari milliy roʻyxatiga kiritilgan. - Ijtimoiy fanlar kafedrasi o‘qituvchisi Sh.Badiyev

ABUL MU’IN AN-NASAFIYNING MOTURIDIYA TA’LIMOTIDAGI O‘RNI

Abul Muin Nasafiy (418-508/ 1027-1115) Markaziy Osiyodagi Sunniylik yo‘nalishi Moturidiya aqidaviy maktabining Imom Moturidiydan keyingi eng muhim ahamiyatga ega olimlaridan biri. Olimning to‘liq ismi – Maymun ibn Muhammad ibn Muhammad ibn Ma’bad ibn Makhul Abul Muiyn an-Nasafiy al-Hanafiy.[1, – B. 11.] Abul Muin Nasafiy dastlabki ta’limni ona shahri Nasafda olib, so‘ngra ilm-fanning yirik markazlaridan hisoblangan Samarqandga ko‘chib o‘tgan va siyosiy vaziyatlar ta’siri ostida keyinchalik bir qancha muddat Buxoroda ham yashab ijod qilgan. Olimning Buxoroga kelishi bu shaharda moturidiya ta’limotining keng rivojlanishiga zamin yaratib bergan. IX-X asrlarda islom keng tarqalgan Yaqin va O‘rta Sharq, Markaziy Osiyo o‘lkalarida islom ilohiyoti, falsafasi, kalom ilmi rivoj topdi. Bu sohalarga bag‘ishlangan qator asarlar va kalom masalasi bilan shug‘ullanuvchi yirik mutakallimlar vujudga keldi. Kalom ilmining bir qancha maktablari bo‘lib, ulardan biri al-ash’ariya bo‘lsa, ikkinchisi al-moturidiya – eng keng tarqalganlari hisoblanadi. Al-ash’ariya maktabining asoschisi bag‘dodlik olim Abu-l-Hasan al-Ash’ariy (873-935), moturidiya maktabining asoschisi samarqandlik taniqli olim Abu Mansur Moturidiy (870-944) ta’limotidan saboq olgan Nasafiy asosan moturidiya maktabiga mansub G‘azzoliyning maslagiga amal qilgan olimlardan hisoblangan. O‘z navbatida al-Iyjiy (vaf. 1355-yil), Sa’duddin at-Taftazoniy (vafoti 1390 yil) va boshqa ko‘plab taniqli olimlar an-Nasafiy ta’limotiga tayangan holda faoliyat ko‘rsatib, kalom ilmida barakali ijod etib, yetuk olimlar darajasiga ko‘tarilganlar. [2, – B. 267.] Manbalarda keltirilishicha, an-Nasafiy o‘n beshga yaqin asar yaratgan bo‘lib, ularning aksariyati kalom ilmining turli masalalariga bag‘ishlangan. Ular quyidagilardir: “Bahr al-kalom fi i’lm al-kalom” (“Kalom ilmida so‘zlar dengizi”), “Tabsirat al-adillati fi ilm al-kalom” (“Kalom ilmida dalillar keltirish”), “at-Tamhid li-qavoi’d at-tavhid fi i’lm al-kalom” (“Kalom ilmidagi dastlabki qoidalar”), “Mu’taqidot” (“Aqidalar” – Toshkentdagi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida Abul Muin an-Nasafiyning bu asaridan bir qo‘lyozma saqlanadi, inv. № 40008/2, Arab tilida yozilgan ushbu asar 52 varaqdan iborat). Allomaning “Bahr al-kalom” asari alohida ahamiyatga egadir. Asarning oltinchi bobidagi fasl (bo‘lim) to‘rt banddan iborat bo‘lib, ulardan birinchisi “al-Imomat” (“Imomlik”) deb atalgan va shu bandda keltirilgan Payg‘ambar alayhissalomning ikki hadisi katta ilmiy ahamiyatga ega. Birinchisi, “Iqtadu billaziyna min ba’diy Aba Bakr va Umar” (bu hadislarni Imom at-Termiziy, Imom Ibn Moja, Ahmad ibn Hanbal va boshqa bir qancha muhaddislar o‘z asarlarida rivoyat qilganlar). Ya’ni, “Mendan keyin Abu Bakr va Umarga iqtido qilinglar”, degan bo‘lishiga qaramay xalifalik ustida ikki kun bahs bo‘lgan. [3, – B.268.] Ikkinchi hadisdagi “Mendan keyin xalifalik o‘ttiz yil, undan keyin amirlik, podshohlik va hokazolar bo‘ladi”, degan fikrlari naqadar to‘g‘riligini alohida qayd qilish zarur. Chindan ham bu muddat (ya’ni o‘ttiz yil) choryorlar paytida tugagan. Bu kitob kalom ilmi bo‘yicha moturidiya maktabining asosiy manbalaridan biri hisoblanadi. Chunonchi bu asar ash-Shayx Abu Mansur al-Moturidiy asos solgan aqidaviy ta’limotning eng bosh manbalaridan sanaladi. Ayniqsa, islom dinida turli-tuman oqimlar va ta’limotlar yaratilayotgan hozirgi paytda bu asarning ilmiy-amaliy ahamiyati beqiyos darajada kattadir. Abul Mu’iyn Nasafiy o‘z kitobini yaratishda asosiy manba sifatida Imom Abu Mansur Moturidiyning “at-Tavhid”, Imom Abul Hasan al-Ash’ariyning “al-Luma’”, “Maqolot al-islomiyyin”, Imom al-Haramayn, Imom Abu al-Maoliy Abdulmaliy al-Juvayniyning “al-Irshod” asarlaridan foydalangan. Abu Muin Nasafiy “Tabsiratul adilla” asaridek buyuk bir asarni tasnif qilish bilan birga, butun olamga dong taratgan shogirdlarni ham tarbiya qilgan. Jumladan: A’lo ud-din Muhammad ibn Ahmad as-Samalqandiy (575h), Abul Muzaffar Ismoil ibn Adiy al-Talqoniy (540h),...
1 2 3 4 718