Bugungi raqamli asrda ta’lim sohasida yuz berayotgan islohotlar har qachongidan ko‘ra dolzarb tus olmoqda. Internet texnologiyalari, sun’iy intellekt va axborot-kommunikatsiya vositalarining jadal rivojlanishi bilan ta’limning an’anaviy shakllari o‘zgarib bormoqda. Ayniqsa, 2020-yilda butun dunyoni qamrab olgan COVID-19 pandemiyasi ta’lim tizimiga kuchli turtki berdi: an’anaviy sinf xonalarida o‘qitishdan masofaviy va onlayn ta’lim shakllariga tezkor o‘tish talab qilindi. Bu holat barcha darajadagi ta’lim muassasalarida, jumladan, diniy ta’lim sohasida ham sezilarli o‘zgarishlarga sabab bo‘ldi. Diniy ta’lim, o‘zining o‘ziga xosligi bilan, odatda yuzma-yuz, murabbiy-shogird aloqasiga asoslangan tarzda olib boriladi. Ammo zamonaviy texnologiyalar bu yo‘nalishga ham kirib kelmoqda. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillik yillarida diniy ta’lim sohasini rivojlantirish, qadimiy ilmiy maktablarni tiklash, milliy va diniy qadriyatlarni yoshlarga yetkazish bo‘yicha katta ishlar amalga oshirdi. Jumladan, Imom al-Buxoriy, Imom Termiziy, Mir Arab, Imom Moturidiy kabi mashhur diniy ta’lim muassasalari qayta faoliyat boshladi. Ushbu ta’lim maskanlarida yuzlab yoshlar diniy bilimlarni egallab, mamlakatda ma’naviyatni yuksaltirishga xizmat qilmoqda. So‘nggi yillarda diniy ta’lim muassasalarida ham raqamli texnologiyalarni joriy etish yo‘lida qadamlar qo‘yildi. Bu, avvalo, hujjat topshirish, imtihon olish, dars berish kabi jarayonlarda onlayn imkoniyatlar orqali amalga oshirildi. Masalan, O‘zbekiston musulmonlari idorasi tasarrufidagi diniy o‘quv yurtlarida abituriyentlar uchun onlayn ro‘yxatga olish tizimi yo‘lga qo‘yildi. Shuningdek, diniy bilimlarni xalq orasida keng yoyish, ayniqsa, ayollar va imkoniyati cheklangan shaxslar uchun masofaviy ta’lim imkoniyatlari ochildi. Onlayn ta’limning diniy sohada joriy etilishi, bir tomondan, zamonaviy talablarga javob beruvchi qulayliklarni yaratgan bo‘lsa, boshqa tomondan, muayyan muammolar va muvozanat masalalarini ham yuzaga keltirdi. Masalan, diniy matnlarni to‘g‘ri o‘qitish, qiroat va tajvidni o‘rganish, o‘qituvchi bilan bevosita muloqot kabi jihatlar onlayn tarzda yetarli darajada ta’minlanmasligi mumkin. Shu sababli, bu sohada olib borilayotgan islohotlar va amaliy tajribalarni tahlil qilish, istiqboldagi yo‘nalishlarni aniqlash dolzarb vazifa hisoblanadi. Mazkur maqolada aynan shu masalaga e’tibor qaratiladi: diniy ta’lim muassasalarida onlayn ta’lim shaklining joriy etilishi, uning hozirgi tajribalari, muammolari va kelajakdagi rivojlanish istiqbollari tahlil qilinadi. Maqsad — ilmiy asoslangan, sodda va tushunarli uslubda diniy ta’limning raqamli shaklga moslashuvi va uning ijtimoiy ahamiyatini yoritib berishdir. Onlayn ta’limga o‘tish zaruriyati Ta’lim tizimi – jamiyat taraqqiyotining tayanch ustunlaridan biridir. Har qanday ta’lim tizimi zamonaviy sharoitga mos ravishda yangilanib borishi, turli holat va sharoitlarda o‘z faoliyatini davom ettira olishi lozim. So‘nggi yillarda yuz bergan global ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar, xususan, pandemiya kabi omillar butun dunyoda ta’lim shakllarini qayta ko‘rib chiqishga majbur qildi. Shu nuqtai nazardan qaralganda, onlayn ta’limga o‘tish — shunchaki texnologik yangilik emas, balki davr talabi sifatida qaralmoqda. Diniy ta’lim muassasalari ham ushbu jarayondan chetda qolmadi. O‘zbekiston musulmonlari idorasi tasarrufidagi o‘quv yurtlarida ham ta’lim jarayonlarini to‘xtatib qo‘ymaslik, darslarni masofaviy shaklda davom ettirish va abituriyentlarni qabul qilishda raqamli texnologiyalarni qo‘llash zaruriyati tug‘ildi. Pandemiya sharoitida an’anaviy auditoriya mashg‘ulotlarini o‘tkazishning imkoni bo‘lmaganligi sababli, diniy bilimlarni uzluksiz yetkazishning yagona muqobil yo‘li sifatida onlayn ta’lim shakli tanlandi. Onlayn ta’limga o‘tish bir necha asosiy omillar bilan izohlanadi: Sog‘liqni saqlash talablari va ijtimoiy xavfsizlik. Pandemiya davrida jamoaviy yig‘ilishlar, ommaviy darslar xavf ostida qolgan edi. Shu bois sog‘liqni saqlashni ta’minlash bilan birga, ta’lim jarayonini davom ettirish uchun onlayn shaklga o‘tish majburiy bo‘ldi. Ta’limning uzluksizligini ta’minlash. Diniy bilimlar muntazamlikni, o‘qituvchi va shogird o‘rtasidagi doimiy aloqani talab qiladi. Onlayn ta’lim bu jarayonni to‘xtatmasdan olib...

Ayollarga tegishli masalalar islomiy e’tiqod va fiqhda alohida o‘rin egallaydi. Har bir mazhab bu holatlarga nisbatan o‘ziga xos yondashuvni taklif etadi, bu esa ayolning ibodatdagi to‘g‘ri yo‘l tutishini ta'minlaydi. - Toshkent islom instituti talabasi Fayziyeva Zulayxo

So‘nggi bir necha o‘n yilliklardan buyon musulmonlar hayotlarini Islomiy tamoyillar asosida qayta qurishga harakat qilib kelmoqdalar. Ular G‘arbning yaqin o‘tgan asrlar davomida siyosiy va iqtisodiy jihatdan hukmronligi tufayli ijtimoiy-iqtsodiy sohalarda avvalgi an’analarga to‘liq ravishda amal qilishdan mahrum bo‘ldik, deb bilishadi. Shu sababli siyosiy erkinlikka erishgan ko‘pgina musulmonlar o‘z hayotlarini Islomiy tamoyillarga mos ravishda qayta tiklashga intilmoqdalar. Ular uchun eng katta qiyinchilik iqtisodiy sohada bo‘lib, amaldagi moliyaviy tashkilotlarni shariat buyruqlariga mos ravishda isloh qilishdir. Internet va elektron savdo rivojlangan sayin insonlarning “masofadan turib” elektron pullar to‘lashlariga to‘g‘ri kela boshladi. Bunda pulni masofadan turib qo‘ldan qo‘lga berishning esa umuman iloji yo‘q. Shuning uchun ham pullarni bir insondan ikkinchisiga masofadan turib o‘tkazish jarayonida o‘ziga hos vositachilarga, ya’ni elektron to‘lov tizimlari, bank yoki kur’yerlarga murojaat etish kerak bo‘ladi. Har qanday vositachi esa bajarayotgan pul o‘tkazmalariga bog‘liq bo‘lgan operatsiyasi uchun qandaydir to‘lov olib qoladi, chunki hech kim tekinga ishlashni xohlamaydi. O‘tkazilayotgan pul miqdori qancha ko‘p bo‘lsa, vositachiga bo‘lgan to‘lovlar tufayli pulni yo‘qotish ham shunchalik ko‘p bo‘ladi, albatta. Axborot texnologiyalari va elektron savdo rivojlangani sari ko‘pchilik odamlar pul o‘tkazmalari bilan bog‘liq harajatlarni kamaytirish borasida o‘ylanib qolishdi, ya’ni, qanday qilib ushbu xarajatlarni kamaytirish va pul o‘tkazmalari foydali ish koeffitsientini iloji boricha yuz foizga  oshirgan holda elektron biznesni yuritish mumkin? Bu borada turli xildagi taklif va molohazalar juda ko‘p edi, lekin ularning barchasi bir qancha sabablarga ko‘ra rad etildi. Chunki tovar va xizmatlar oldi-sotdilaridagi vositachilarga bo‘lgan to‘lovlarni olib tashlaganda ham, turli-tuman firibgarlardan qanday himoyalanish, pulni aynan siz o‘tkazganingiz yoki uni olganingizni qanday isbotlash mumkin? Bu muammoning yеchimi 2009-yillarda Satoshi Nikamoto deb nomlangan shaxs yoki shaxslar tomonidan murakkab kriptografik matematik hisob-kitoblar natijasida ishlaydigan yangi elektron to‘lov tizimini ommaga taqdim etgandan so‘ng topildi. Bunday to‘lovlarni amalga oshirishda ishlatiladigan pul birligining nomi esa bitcoin deb ataldi. Umuman olganda, “Bitcoin” – bu hech qanday moddiy ekvivalenti yo‘q va shunchaki ma’lumotlar bazasidagi qaydlar jamlanmasidan iborat virtual pullar. Baza ham, u o‘rnatilgan texnologiya ham juda ishonchli bo‘lganligi sabab, u insoniyat uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Kriptovalyutalar «BlockChain» nomini olgan (bloklar zanjiri) baza asosida yaratilgan. Moddiy jihatdan mavjud. “Bitcoin” nomli kriptovalyutani yaratishda ma’lum bir qonun-qoidalar qabul qilingan: “Bitcoin” kuchli inflyasiyaga uchramasligi uchun, dastlab ushbu virtual pullarning miqdorini cheklash maqsad qilingan. Shu sababli virtual oltin ekvivalenti degan tushuncha kiritilgan, uni sotib yoki qazib olib qo‘lga kiritish mumkin. Yangi “Bitcoin”larni qo‘lga kiritish usuli mayning deyiladi (“virtual shaxtachilar”, ammo ular kirkalar yordamida emas o‘zining kompyuterlari va maxsus yaratilgan tizimlari asosida ishlaydi). “Bitcoin” oltinga yanada o‘xshashroq bo‘lishi uchun uni qo‘lga kirtirish oltinni qazib olishdek mushkul ishga aylantirilgan. Aks holda kriptovalyutaning mavjud grafigida yangi birliklar ko‘payib ketadi. Buning uchun esa barcha maynerlar (virtual shaxtachilar) o‘z kompyuterlari yoki maxsus tizimi orqali juda murakkab hisob-kitoblarni amalga oshiradi – xesh funksiyasi deb ataladigan maxsus formuladan foydalanib hisoblangan raqamlarni berilgan shablonga tashlaydi. Shablon esa shunday hisob-kitob bilan aniqlanadiki, maynerlarning har qanday raqamida “Bitcoin”ning yangi birligi 10 daqiqada bir marta paydo bo‘ladi. Tizim ikki haftada bir marta kriptovalyutaning navbatdagi birliklarini “qazib olish ishlarini” murakkablashtirish maqsadida to‘g‘irlash kiritadi, bu esa kerakli shablonning ko‘tarilishiga yoki pastga tushishga yordam beradi. Tizimning har bir foydalanuvchisiga maxsus manzil (oddiy...

Abstract: This article examines the place of Muhammad Abid Sindi’s work “al-Mawahib-ul-latifa” in the science of hadith. In the work, the scholar provided detailed and extensive information about the sciences related to the text of the hadith, the sciences related to the chain of transmission of the hadith, the sciences related to the history of the hadith, and the sciences related to the jurisprudence of the hadith. Sindi’s contribution to the science of hadith in acquiring and imparting knowledge, his other works, the distinguishing features of his scientific activity, the scholar’s mastery of other sciences besides hadith, his perseverance in acquiring knowledge and his patience in the face of hardships, and the fact that this person was an even more mature person, are discussed. Keywords: Muhammad Abid Sindi, “al-Mawahib-ul-latifa”, science of hadith, chain of transmission, mutawatir, narrator, jarh and tadil Muhammad Abid Sindi’s work “Al-Mawahibu-l-Latifah” is certainly one of the important literatures in the study of Islamic hadith and jurisprudence. His lighting style is unique and rich in scientific interpretation. After quoting the hadith narrated by Abu Hanifa (may God have mercy on him), Muhammad Abid Sindi mentions the hadith in the books of the muhaddith in the following order: Imam Bukhari in “Jomeu-s-Sahih”, Imam Muslim in “Sahih”, Imam Malik in “Muwatta”, Abu Dawud, Imam Tirmidhi, Nasa’i, Ibn Majah, Darqutni and Bayhaqis in “Sunan”, Imam Shofei, Ahmad ibn Hanbal, Dorimi, Bazzar, Abu Ya’la Musiliyy in their “Musnad”, Tabarani mentions them in three mojam and others. Then he mentions the differences in the wording of the narrations. Then, he cites other hadiths related to the issue stated in the content of the hadith, explains the chain of transmission and the status of the narrators of the hadith, and states the level of the hadith. Also, he cites the hadiths that are related and witnessed in order for the hadith in the Musnad of Abu Hanifa (may Allah have mercy on him) to be evidence for the fiqh issue. By doing this, he shows that the hadith narrated by Abu Hanifa (may Allah have mercy on him) is not weak. Also, after mentioning the things listed above in his commentary on the hadith, the scholar focuses on the companion who narrated the hadith and briefly presents his translation status. Then, he focuses on each narrator in the chain of transmission of the hadith one by one. Then, he explains the rare (rare) words in the hadith. Then, he moves on to explaining the fiqh issue that can be derived from the hadith. Many scholars have praised this book. For example, Muhammad ibn Yahya Taymiyyah, the author of the book “al-Yani’ al-Janiyyah”, said: “The book “al-Mawahib al-Latifa” is a wonderful book, which is very beneficial for both the jurist and the hadith scholar.” Therefore, the hadith scholar Sheikh Muhammad Rashid al-Nu’maniyyah, who read this work, said: “I read the work “al-Mawahib al-Latifa”. I can say without hesitation that there is no other book like it in terms of hadith commentary after Ibn Hajar’s...

Bugungi kunda ba’zilar o‘zini “dinga yaqin” deb bilsa-da, aslida dinning ruhini emas, faqat tashqi ko‘rinishini muqaddas sanaydi. Bunday kishilar ba’zida mutaassiblikka berilib ketadi. Ammo mutaassiblik — bu dinni tushunish emas, balki uni noto‘g‘ri talqin qilishdir. Mutaassiblik nima? Mutaassiblik — bu kishining o‘z fikri, qarashi yoki mezonini mutlaq haqiqat deb bilishi va boshqalarning fikrini inkor etishidir. Ayniqsa, dinga doir masalalarda bu holat xavflidir. Rasululloh (s.a.v.) mutaassiblikdan ogohlantirganlar. U zot (s.a.v) aytganlar: “Uch narsa halokatga yetaklaydi: xasislik, nafsga ergashish va kishi o‘zini haqli deb o‘ylashi.” (Tabaroniy rivoyati) Mutaassib inson aynan shunday bo‘ladi: o‘zini doim haqli sanaydi, boshqalarga quloq solmaydi. Islom bag‘rikenglik dini Islom har doim o‘rtacha yo‘lni, adolat va hikmatni tanlagan. Rasululloh (s.a.v) hech qachon odamlarni kamsitmagan, rad etmagan, hattoki mushriklar bilan ham muomalada odobli bo‘lgan. Alloh taolo Qur’onda aytadi: “Rabbingning yo‘liga hikmat va chiroyli nasihat bilan da’vat qil…” (Nahl surasi, 125-oyat) Bu hadis bugungi musulmonlarga ham muhim dars: odamlarni o‘zimizdan qochirish emas, dinni mehr bilan yetkazish kerak. Bugungi kunda mutaassiblik qanday ko‘rinishda? – Fikr bildirgan odamni darhol “bid’atchi” deb ayblash – Diniy masalalarda ilmi bo‘lmasa-da, fatvo berish – Boshqacha kiyingan, boshqacha ibodat qilganlarni haqorat qilish  Ayniqsa, mutaassiblik bugungi globallashuv davrida yosh avlod uchun juda xavflidir. Yoshlarimiz bugun ilm-fan, texnologiya, san’at, tadbirkorlik va boshqa ko‘plab sohalarda yuksalishga intilayotgan, o‘z o‘rnini topishga harakat qilayotgan bir davrda, ayrim mutaassib guruhlar ularning e’tiborini chalg‘itishga, yo‘lidan burishga urinishmoqda. Ular yolg‘on g‘oyalarni haqiqat deb ko‘rsatib, yoshlar ongini zaharlaydi. Bu esa radikallik, bag‘rikenglikning yo‘qolishi va hatto zo‘ravonlikka olib keladi. Shuning uchun har bir ota-ona, ustoz, imom, va jamoat vakili yoshlarni diniy savod bilan qurollantirishi, mutaassib g‘oyalar oldida himoyasini mustahkamlashi lozim. Yoshlarga chin dindorlik — ilm, sabr, odob, va bag‘rikenglik orqali bo‘lishini tushuntirishimiz kerak. Bu holatlar dinni targ‘ib qilish emas. Islom dini mutaassiblikka xayrxohlik bildirmaydi. Aksincha, teran o‘ylashga, boshqalarga nisbatan murosali bo‘lishga chaqiradi. Islom dini poydevori bag‘rikenglik va yengillik asosiga qurilganini eslashimiz o‘rinlidir. Shu ma’noda, Imom Buxoriy (r.a) Abu Hurayra (r.a)dan rivoyat qilgan hadisi sharifda shunday deyiladi: “Albatta, din yengillikdir. Kim dinda chuqur ketsa, (din) uni yengadi”. Yuqorida aytganimizdek, mutaassiblikning salbiy oqibatlari juda ham ko‘p. Jumladan, o‘zgalarga nisbatan tahqir va malomatlarni yog‘dirish, o‘zganing fikrini eshitmaslik hamda xolislikning yo‘qolishi natijasida haqiqatdan yuz o‘girish, kishilarni dindan bezdirish, musulmonlar orasida kelishmovchilikni chiqarish va bir qancha xatarlari mavjud. Mutaassiblik dinga bo‘lgan muhabbatning belgisi emas. Bu — johillik bilan aralashgan haddan oshishdir. Islom bu yo‘ldan ogohlantiradi va mutaassiblikning har qanday ko‘rinishi, xususan, kishining o‘z fikrida murosasiz bo‘lishini qattiq qoralaydi. Zero, Alloh taolo Kalomi sharifida marhamat qiladi: “Alloh sizlarga yengillikni istaydi, og‘irlikni xohlamaydi” (Baqara, 185). Alloh bizni mo’tadil, bag‘rikeng va odil musulmonlardan qilsin. Har bir harakatimizda ilm, hikmat va odob bo‘lsin 402-guruh talabasi Abdusalomov Hojimurod “Diniy mutaassiblik, mohiyat, maqsadlar va oldini olish yo’llari” kitobi asosida tayyorladi 200