Tarix mobaynida juda ko‘plab olimlar o‘tdilar va hammalarining o‘rni beqiyosdir. Ular orasida ham hadis, ham ruhiy tarbiya bilan mashg‘ul bo‘lganlar qatorida Fuzayl ibn Iyoz (rohimahulloh)ning ham ulkan maqomi bo‘lgan. Fuzayl ibn Iyoz (rohimahulloh) Xurosonda tug‘ilgan va ulg‘aygach Ko‘faga borgan. U yerda hadis eshitib so‘ngra Makkaga safar qilgan va shu yerda 187-yilda vafot etgan. U qo‘rquvdan yiroq va sayohatni sevuvchi edi. Ibrohim ibn Ash’as aytadi: “Qalbida Allohning azamati ulkan Fuzayldek biror kishini uchratmadim, u agar Allohni zikr qilsa yoki huzurida Alloh zikr qilinsa yo Qur’onni eshitsa unda xavf-u tashvishi bilinib, ko‘zi yoshlanar va huzuridagilar rahm-shavqat qilmagunlaricha yig‘lardi. Va u hamisha g‘amgin, chuqur o‘ychan edi. Ilmida, oldi-berdisida, berish-bermasligida, g‘azabi-muhabbati va barcha xislatlarida Allohni iroda qiluvchi Fuzayldek biron odamni ko‘rmadim”. - Toshkent islom instituti Magistratura talabasi Abdulbosit MELIBOYEV

Imom Navaviy (vaf. 676/1277-y.) rahimahulloh o‘zining yozgan asarlari bilan islom ilmlari, xususan hadis va fiqh ilmi rivojiga katta hissa qo‘shgan yirik olim sanaladi. Ijtihod va fatvolari shofe’iy mazhabida mo‘tabar va mo‘tamad hisoblanganidek, hadis ilmida yozgan asarlari ham soha ulamolari nazdida qadrli va mavqei baland kitob hisoblanadi. Imom Navaviyni “Irshod tullab al-haqoiq” asarini ulamolar tarojimlar (olimlarning hayoti yoritilgan asarlar)da muallifning muhim ta’liflari qatorida zikr qilishadi. Kitobning to‘liq nomi: “Irshod tullab al-haqoiq ila ma’rifati sunani xoyr al-xaloiq”. Bu kitob hadis ilmi va mustalahiga bag‘ishlangan asar bo‘lib, Imom Navaviy bu kitobni yozishda Ibn Saloh Shahrozuriy (vaf. 643/1245-y.) rahimahullohni “Ma’rifat anva’i ilm al-hadis” kitobini asos qilib olganlar. “Muqaddima” nomi bilan mashhur bo‘lgan bu kitob ushbu mavzuda yozilgan o‘zidan avvalgi kitoblarni to‘ldiruvchi va jamlovchi hamda o‘zidan keyingi kitoblarga asos va tayanch hisoblanadi. Ya’ni, “Muqaddima”dan oldin ham bu ilmga bag‘ishlangan asarlar bo‘lgan. Muhaddislar va hadis ilmi peshvolari o‘zlarining hadis to‘plamlari ichida yoki alohida tarzda hadis turlari va illatlari bayon qilingan asarlar yozishgan. Xatib Bag‘dodiy (vaf. 463/1071-y.) va Imom Hokim (vaf. 405/1014-y.) kabi ulamolar hadis ilmiga atalgan kitoblar yozishgan bo‘lsa ham, undagi masalalar va ta’riflar bir joyda jamlanmagan yoki tartiblanmagan edi. Ibn Saloh rohimahulloh esa avvalgilarning ishini kamoliga yetkazdi. Imom Hokimning “Ma’rifat ulum al-hadis” asarida zikr qilingan 52 ta navga ziyoda qilib kitoblarida hadis navlarini 65 turga bo‘lib bayon qildi. Imom Navaviyning “Irshod” asari ushbu “Muqaddima”ning muxtasari hisoblanadi. Muallif yashagan davrda Ibn Saloh rahimahullohning “Muqaddima”si juda mashhur bo‘lgan va bu ilmda asosga aylangan edi. Imom Navaviy “Irshod” asarini hadis ilmi va usullari bilan uzoq shug‘ullangandan keyin yozadi va hadis ilmi istilohlarini bayon qilishda bor mahoratlarini ishga soladi. Kitob muqaddimasida muallifning o‘zi shunday deydi: “Bu kitobda “Muqaddima”ni muxtasar qilishni istadim va bu orqali uni zikrini jonlantirish, boshqa manbalar qatori undagi manfaatlardan hamma foydalana olishini umid qilaman”. Imom Navaviy muxtasarda qo‘llagan bayon uslubini shunday izohlaydi: “Kitobdagi ma’lumotlarni bayon qilishda oson, yengil iboralar bilan keltiraman, undagi muhim va muhim bo‘lmagan qaydlardan birortasini mazmuniga xalal yetkazmayman va aksar o‘rinlarda kitob sohibining iborasini keltirishga harakat qilaman, faqat foydali maqsadlardagina boshqa lafzlar bilan almashtiraman, bir qator dalillar va muxtasar misollarni ham zikr qilaman va unga ba’zi o‘rinlarda kichik lafzlar, qo‘shimcha va to’ldiruvchilar qo‘shaman”. Darhaqiqat, Imom Navaviy kitobida Ibn Salohni iboralarini saqlashga harakat qilgan va ko‘pincha “قال الشيخ” (Shayx aytdi) deb aytadilar va bu bilan Ibn Salohni nazarda tutadilar. U kishi qo‘shgan ziyodalar bir necha jihatdan foydali va qiymatli masalalar hisoblanadi. Bu jihatlar Imom Navaviyni ilmlari qanchalik yuksak darajada ekanini ko‘rsatadi. Zamondosh muhaqqiq, hadis ilmlari ustozi, asarning 2019-yildagi zamonaviy-tanqidiy nashrini amalga oshirgan olim Nuriddin Itr rohimahulloh aytadi: “Bu afzalliklari bilan mazkur kitob Imom Navaviyning shaxsan o‘zi Irshodga yozgan muxtasaridan afzalroq hisoblanadi. Sababi, bu muxtasardan biror sharhsiz foydalanish o‘quvchiga qiyinchilik tug‘diradi. Irshod kitobi esa “Taqrib”da keltirilmagan foydalari va iborasi ham yengilligi bilan ajralib turadi”. “Irshod”ga yozilgan muxtasar asarning to‘liq nomi: “At-taqrib va at-taysir li ma’rifati sunan al-bashiyr an-naziyr”. Ushbu  asarga ham bir nechta sharhlar yozilgan bo‘lib, ularning ichida eng mashhurlari Muhammad ibn Abdurrohman Saxoviy rohimahulloh (vaf. 902/1497-y.)ning “Sharh at-taqrib va at-taysir” asari va Jaloliddin Suyutiy rohimahulloh (vaf. 911/1505-y.)ning “Tadrib ar-roviy” asaridir. Bu ikki asar ham...

Ilmiy mazmundagi asar, kitob yoki maqolalarni o‘qish jarayonida o‘quvchi oldida ko‘plab istilohlar, atamalar, terminlar hamda maxsus ilmiy iboralar uchrab turishi odatiy holatdir. Chunki har bir ilmiy soha yoki fan o‘ziga xos terminologiya tizimiga ega. Ushbu terminlar o‘sha sohaning asosiy tushunchalarini aniq, qisqa va bir ma’noli tarzda ifodalashga xizmat qiladi. Agar oldimizdan bizga ma’lum bo‘lmagan istilohlar chiqsa, hozirgi kunda qiladigan ishimiz internet yoki sun’iy intellektdan foydalanishdir. Internet va sun’iy intellekt tadqiqotlarda samarali vosita hisoblanadi. Ammo shuni ta’kidlash lozimki, bu ma’lumot har doim ham to‘liq va ishonchli bo‘lmaydi. Shu sababli, olingan ma’lumotlarni asl manbalar bilan solishtirib tekshirish zarur. Bu ilmiy tadqiqotlarda zaruriy ish bo‘lib, ilmiy aniqlik va ishonchlilikni ta’minlaydi. To‘g‘ri, bu masalada ham biz internet va sun’iy intellektdan foydalangan holda ma’lumotni asl manbalariga tezroq solishtirishimiz mumkin. Lekin baribir bu yerdagi asl narsa – bu sun’iy ong emas, balki u ma’lumotni olgan manbalardir. Bizdan oldingi davrlarda olimlar duch kelgan istilohlarning ma’nolarini topish ikki bosqichda amalga oshirilgan: Birinchi bosqich – izlanayotgan atama aynan qaysi sohaga tegishli bo‘lsa, o‘sha sohada yozilgan asarlarni qidirib topish; Ikkinchi bosqich – topilgan asarlar ichidan kerakli atama ma’lumotlarini izlab topish. Sir emaski, bu ikki bosqichli qidiruv amaliyoti biroz murakkab bo‘lib, uni yengillashtiruvchi uslub va asarlarga ehtiyoj tug‘ilgan edi. Shu muammoni bartaraf etish hamda talaba va tadqiqotchilarning izlanish jarayonini osonlashtirish maqsadida mazhabimiz ulug‘ olimlaridan biri bo‘lmish Aliy ibn Muhammad ibn Aliy Sayyid Sharif Jurjoniy (1339–1413) o‘zining “Ta’rifot” (ta’riflar) nomli kitobini yozdilar. Sayyid Sharif Jurjoniy Islom olamida katta martabaga ega, islom tarixidagi eng buyuk aql egalaridan biri bo‘lgan mashhur olimdir. U kishi ko‘plab kitoblar yozgan va ilmiy xizmatlari bilan tanilgan. Bizning diyorlarda u kishining Mas’ud ibn Umar Sa’diddin Taftazoniy (1322–1390) bilan birga Amir Temur (1336–1405) huzurida jam bo‘lganliklari mashhurdir. Kitob falsafa, mantiq, tasavvuf, nahv, sarf, aruz va balog‘at kabi ilmiy sohalarga oid atamalar va tushunchalarni alifbo tartibida tizimli tarzda jamlagan. Asarning mazmuni o‘quvchilarga murakkab ilmiy tushunchalarni osonroq anglashga yordam beradi va turli ilmiy sohalar bo‘yicha terminologik aniqlikni ta’minlaydi. Shu sababli u nafaqat o‘sha zamondagilar uchun, balki keyingi avlod talabalari uchun ham muhim ilmiy manba sifatida qadrlanadi. Sun’iy intellekt orqali olingan ma’lumotlarni asl manbalar bilan solishtirib qayta tekshirish zarurligini aytdik. Shu sabab Sayyid Sharif Jurjoniy yaratgan ushbu kitobning ahamiyati bugungi kunda ham o‘zgarmagan va aslo kamaymagan. Bundan tashqari, Sayyid Sharif Jurjoniy murakkab masalalarni oson bayon qilish uslublari va yuksak aqliy darajalari bilan ajralib turganlar. Aslida mana shu ikki sababning o‘zi ham u kishining ushbu asarlarini o‘qish va o‘rganishga undaydi. Chunki olimlar: “Inson kitob o‘qiganida nafaqat muallif aytgan ma’lumotlarni, balki uning aqlini o‘qiydi”, deganlar. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, oldingizdan siz bilmagan yangi atama chiqib qolsa, sun’iy ongdan foydalanishga shoshilmang. “Ta’rifot”ni oching va islom tarixidagi eng buyuk “aql”lardan biriga sayohat qiling. Lekin aslida sayohatni boshlashingiz uchun oldingizdan yangi atama chiqishini kutishingiz shart emas…   Ibrohim ERQULOV, TII magistr talabasi 136

“Shayxul islom” Sufyon Savriy rohmatullohi alayhi hadis toʻplamiga ega buyuk muhaddis, hofizlar imomi, mujtahid faqih, oʻz zamonida olim-u zohidlar toji sifatida tanilgan zotdir. Sufyon ibn Saʼid Savriy rohmatullohi alayhining toʻliq ismi: Sufyon ibn Saʼid ibn Masruq ibn Habib al-Kufiy. U zotning kunyasi Abu Abdulloh boʻlib, 97/716-yilda Kufada tugʻilgan.  Ilmiy faoliyati mobaynida Nishopur va Makka shaharlariga safar qilgan, ulamolaridan ilm olgan va hadis eshitgan. Ulomolar tomonidan u zot haqida koʻplab maqtovli soʻzlar aytilgan: Tarixi Bagʻdod kitobida Abu Hanifa rohmatullohi alayhining shunday deganlari haqida maʼlumotlar bor:  “Ibrohim (Naʼxaiy) vafot topsa insonlar qanday tushkunlikga tushsalar, Sufyon vafot topsa ham shunday tushkunlikga tushgan boʻlar edilar”. - Toshkent  islom instituti magistratura bosqichi talabasi Qosimjon OBIDOV

Мисрдаги ислом оламининг нуфузли илмий-диний маркази — Ал-Азҳар раҳбарияти Ўзбекистон билан илмий ва маърифий соҳадаги ҳамкорликни янада кенгайтиришга тайёрлигини билдирди. Бош имом шайх Аҳмад ат-Таййиб Ўзбекистон делегацияси билан учрашувда икки томонлама илмий лойиҳаларни йўлга қўйиш муҳимлигини таъкидлади. Учрашувда таълим ва илм-фан соҳасидаги қатор қўшма ташаббуслар муҳокама қилинди. Жумладан, қуйидаги йўналишларда ҳамкорликни кучайтириш масалалари кўриб чиқилди: - уламолар ва мутахассислар ўртасида тажриба алмашинув дастурларини йўлга қўйиш; - ўзбек талабаларининг Ал-Азҳарда таълим олишини қўллаб-қувватлаш; - қўшма илмий-тадқиқот лойиҳаларини амалга ошириш; - конференциялар, мастер-класслар ва ўқув семинарларини ташкил этиш.