Абдуллоҳ ибн Қосим Аҳмад ибн Тувлуннинг ўғли Аббоснинг муаллими эди. У айтади: Ибн Тувлун мени тун ярмида ҳузурига чақирди. Тун ярмига келганда қўрқиб йўлга чиқдим. Саройга бордим. Эшикбон ўзининг ортидан юришимни сўради. Ортидан юрдим. Кейин бир қоронғу хонага кириб амирга салом беришимни айтди. Мен кириб салом бердим. Ибн Тувлун мендан “Бу уйда нима қилса бўлади,” деб сўради. Мен “Фикр қилса бўлади,” дедим. У “Нега?” деб сўради. Мен “Чунки кўзни машғул қиладиган ҳеч нарса кўрмаяпман” дедим. У “Жуда ажойиб. Бориб ўғлимга эртага менинг олдимга келишини айт. Лекин келгунча ҳеч нарса емасин!” деди. Мен “Бош устига..” деб чиқиб кетдим ва айтганларини бажардим. Аббос очликка сабри йўқ бола эди. Отасининг олдига боргунча бирон нарса еб олишни қаттиқ илтимос қилди. Мен рухсат бермадим. У айтилган вақтда отасининг ҳузурига кирди. Ибн Тувлун индамасдан узоқ вақт ўтираверди. Сўнг боланинг жуда ҳам қаттиқ оч қолганини кўриб таом ҳозир қилишни буюрди. Ҳар хил ўтлардан пиширилган совуқ бир нарсани олиб келишди. Аббос ўта оч қолганидан уни берилиб ея бошлади ва қорни тўйиб қолди. Отаси оз-оздан олиб емай турди. Кейин дастурхонга товуқ, ўрдак, кийик ва қўзичоқнинг гўштидан пиширилган таомларни олиб келдилар. Отаси улардан бир-бир еб чиқди. Ўғлининг олдига ҳам қўйди. Аббос эса қорни тўйиб қолгани учун умуман ея олмади. Шунда Аҳмад ўғлига “Болам сени бундай тарзда синаганимнинг боиси шуки, майда ишларга берилиб, машғул бўлиб қолишинг сени катта ишлардан тўсиб қўймасин. Қадри паст ишларга боғланиб қолиб қадри баланд ишларнинг фазилатидан маҳрум қолиб кетма!” ТИИ ўқитувчиси Ҳабибуллоҳ Жўрабоев тайёрлади 292

1941 йил II Жаҳон уруши бошлангач Совет Иттифоқи ҳудудида дин ва диндорларга бўлган муносабат ўзгарди. Бунгача 1917-18 йилдан буён босқичма-босқич дин ва диндорларга нисбатан зулм ва қатағон сиёсати юргизилди. Масалан, 1917-20 йилларда «Ҳужум» компанияси, «Худосизлар ҳаракатлари» диний муассасалар, масжид, мадрасаларни вайронага айлантирди. 1923 йили «Туркистон шароитида аксилдиний ташвиқот олиб бориш» резолюцияси қабул қилинди. 1925-32 йилларда Тошкентда очилган «Фан ва дин» журналида дин, эътиқод қораланди. 1937-39 йилдаги қатағонда Ўзбекистонда 43 000 киши қамалди, 6 920 нафари отиб ташланди. II Жаҳон урушида фашист Германияси Совет Иттифоқидаги атеистик сиёсатни қоралаб турли миллат ва дин вакиллари орасида тарқоқликни келтиришни кўзлади. В.Коларц «Совет Иттифоқида дин» китобида 1941 йил 22 июндаги воқеалар шўроларни динга қарши олиб бораётган тарғиботларни тўхтатишга мажбур бўлди, деб ёзади. Урушнинг аввалги ойларидаги катта йўқотишлар ҳукуматнинг мусулмонларга нисбатан узлуксиз давом этган таъқибларни барҳам беришга мажбур бўлди ва диндорларнинг ҳукуматни қўллашини кўзлади. Вазиятни яхши англаган Эшон Бобохон бошчилигидаги қардош республика уламолари 1943 йил 12 июлда СССР Олий Совети Президиумига Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари диний назоратини очиш таклифи билан расмий хат йўллайди ва шу йилнинг 31 июлида 55-қарор билан диний идора очишга рухсат олишади.  1943 йилдан буён ишлаб келаётган Ўрта Осиё ва Қозоғистон мусулмонлари Диний назорати 1992 йилдан Марказий Осиё республикаларининг ҳар бирида қайта ташкил этилиб, юртимиздагиси Ўзбекистон мусулмонлари идораси дея юритила бошлади.   Манба «Ўзбекистон уламолари» китоби 429

Бир вақтлар жуда бой ва қўли очиқ Ҳотам исмли киши яшаб ўтган бўлиб унинг минглаб чорва ҳайвонлари кенг яйловларни тўлдирган эди. Ўз мол-мулкини ўзгалар билан баҳам кўришни ёқтирадиган бу кишининг Туман дақабли уқур қора оти бор эди. Туман шу қадар ноёб от эдики, ҳамма жойда унинг шамолдек елиб юриши ва бургут каби парвозининг донғи кетган эди. Ҳотам бу отини кўз қорачиғидек асраб-авайлар уни ҳеч нарсага алишмас эди. Кунларнинг бирида Ҳотамнинг сахийлиги ва отининг гўзаллиги султоннинг қулоғига бориб етди. Шунда султон бош вазирига: ”Мен Ҳотамни синаб кўрмоқчиман. Ундан севимли оти Туманни сўраб кўрайлик –чи, нима қилар экан”- деди. Эртаси куни султоннинг одамлари йўлга тушдилар. Улар Ҳотамнинг қишлоғига ёмғирли кечада кириб боришди ва унинг уйида меҳмон бўлдилар. Ҳотам меҳмонларни ҳаяжон билан кутиб олди. Унинг буйруғи билан дастурхон тузалди. Кабоблар ейилди. Меҳмонлар охорли ва чиройли тўшакларда ухладилар. Эртаси куни эрталаб султоннинг одамлари нима учун келганликларини айтганда, Ҳотам чуқур қайғуга ботди. Ва уларга шундай деди: “О, келган вақтингиздаёқ султоннинг буйруғини айтганингизда эди! От гўштини яхши кўришингизни биламан. Кеча тунда келганингизда об-ҳаво ёмон бўлганлиги сабабли сизларга кабоб тайёрлаш учун Тумандан бошқа ҳайвонни топа олмадик”. Ҳотамнинг сахийлиги икки дона эчки сўраб келганга кўп эҳсон қилган пайғамбаримизнинг сахийликларига ўхшайди. Набийимиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам сахийлик нима эканлигини қандай ҳам чиройли тушунтириб берганлар: السخي قريب من الله قريب من الجنة قريب من الناس بعيد من النار “Сахий киши Аллоҳга, одамларга, жаннатга яқин ва дўзахдан йироқдир” (Термизий, “Бирр” 40) Рус тилидан Охунжон Аҳмад ваМуаттар Абдулқаюм таржимаси 398