1922 йил 4 ноябрь куни Мисрнинг Подшоҳлар водийсида фиръавнларнинг XVIII сулоласидан бўлган ҳукмдор Тутанхамоннинг қабри топилди. Ушбу топилмадан кейин жаҳон нашрларида турли афсоналар тўқилди. Буларнинг барчаси экспедиция иштирокчиларининг сирли ўлимига алоқадор деб ҳисобланган «Тутанхамон қарғиши» билан боғлиқ миш-мишлар эди. Улар қандай пайдо бўлди ва қаердан келиб чиқди?
Барчаси археолог, экспедиция раҳбари Ҳовард Картернинг канарейкасини номаълум ердан келиб қолган кобра ютиб юборишидан бошланди. Картернинг ёлланган маҳаллий ишчилари бунда қандайдир бир хосиятсизлик борлигини айтиб огоҳлантирди. Чунки кобралар Фиръавнлар қабрларининг қўриқчилари деб ҳисобланарди. Одамлар қабрнинг очилмаслигини, унинг ичига кирмасликни илтимос қилди.
Ноёб археологик топилма
Барча огоҳлантиришларга қарамасдан, тайёргарлик ишлари якунланганидан кейин 1922 йил 26 ноябрь куни Картер экспедиция учун ҳомийлик қилаётган Лорд Карнарвон ҳамда унинг қизи леди Ҳерберт ҳамроҳлигида мақбара ичига киришга муваффақ бўлди. Бу ҳақида Картер ўз хотираларида шундай ҳикоя қилади: «Дастлаб ҳеч нарсани кўришнинг иложи бўлмади. Хонадан чиққан иссиқ шамол шамчироқнинг оловини пилдиратди. Кейин қоронғиликка ўргана бошлаган кўзларим тасвирларни – ғалати ҳайвонлар, ҳайкаллар ва олтиннинг ялтирашини кўрди».
Лорд Карнарвон ва қизининг нимани кўргани ҳақидаги саволига Картер «хазина» деб жавоб берди. Хонада юзлаб буюмлар йиғиб қўйилган эди. Zoomорф кўринишидаги дафн тўшаклари, нозик дид билан ишланган сандиқлар, безатилган вазалар, курсилар, ҳассалар, безалган аравачалар ва ҳоказолар бор эди. Хонанинг охирида икки фиръавн ҳайкали муҳрланган эшикнинг қўриқчилари сифатида жойлаштирилган эди ва улар кўзни қамаштирарди. Гўрхона бузилмаган ҳолда турарди.
Мазкур иккинчи хона 1923 йилнинг 17 февраль куни таклиф этилган юқори мартабали меҳмонлар – Бельгия қироличаси Элизабет ва унинг ўғли Леополд ҳамроҳлигида очилди. Деворлари мовий ва тилларангли безаклар билан безалган хонанинг ўртасида учта саркофаг ичида Тутанхамоннинг уч минг йилдан буён тегилмаган мумиёланган жасади ётарди.
«Бу жойни хор қилганларга ўлим қанотини қоқажак»
Қоҳирага етиб келган журналистлар барча замонларнинг энг ноёб топилмаси ҳақида дунёга жар солди. Уларнинг ҳикоялари, айниқса, топилмадан олти ҳафта ўтгач Лорд Карнарвоннинг қандайдир хавфли касалликка чалиниб қолганидан кейин ҳайратланарли бўла бошлади.
Матбуот археологлар эътиборсиз қолдирган, мақбарага кираверишда ўйиб ёзилган қуйидаги ёзувга диққат қаратди: «Бу жойни хор қилганларга ўлим қанотини қоқажак». Шундай қилиб, «Тутанхамон қарғиши» ўқувчиларни юз йилдан буён ҳайратлантириб келмоқда. Журналистлар шундан кейин «сирли ўлимлар» ҳақида ёза бошлади. 1923 йилнинг 5 апрель куни экспедиция ҳомийси Лорд Карнарвон Эдвард Ҳерберт касаллик оқибатида вафот эди.
Канадалик мисршунос профессор Ла Флёр май ойида, Карнарвоннинг акаси полковник Ҳерберт сентябрь ойида вафот этди. 1924 йил яна бир археолог Ҳю Ивлин Уайт, мумиёни радиология орқали текширган радиолог Арчибалд Дуглас Ридлар вафот этади. Шундай қилиб, 1939 йилгача, яъни Картер ўлимигача 27 нафар экспедицияда қатнашганлар бирин-кетин вафот этди.
Барча ўлимларнинг сабаби оддий
Бир нечта олимлар, қанчалик жиддий бўлишмасин, энг бемаъни фаразларни ҳам илгари суришдан чекинмади: мумиёлашда ишлатилган ширин бодом ёғи сианидга айланиб қолган; қабрнинг машъалалари маргимушга ботирилган; археологлар минг йиллик вируснинг қўзғалиши натижасида юзага келган асфиксатик пневмонияга чалинган… Бошқаларнинг фикрича эса бу фиръавн билан бирга мақбарага қўйилган озиқ-овқатлардаги аллергик моғорлар сабабли келиб чиққан.
Мутахассислар эса бу борада қатъий фикрга эга: бир жойда бунчалик узоқ муддат сақланиб қоладиган бирор бир микроб ёки замбуруғ мавжуд эмас. Шундай қилиб, мазкур «сирли ўлимларнинг» сабаби жуда оддий.
Саломатлиги нозик бўлган Лорд Карнарвон инфекция ташувчи пашша чақиши оқибатида юқтириб олган сепсисдан вафот этган бўлса, полковник Ҳерберт Лондонда тишида ўтказилган жарроҳлик амалиёти оқибатида вафот этди. Ивлин Уайт эса ўзини осиб қўйди. Археолог Ҳовард Картер мақбара очилганидан 12 йил ўтибгина вафот этди.
Бельгия қироличаси Элизабетга келадиган бўлсак, у 1965 йилда 89 ёшида оламдан ўтди. Леди Ҳерберт ва шаҳзода Леополдларнинг иккаласи ҳам 1980 йилларда вафот этди. Шундай қилиб, «Фиръавн қарғиши»нинг ягона қурбони жаноб Картернинг бечора қушчаси бўлди.
Жаҳонгир Остонов тайёрлади
