Тиллар фанлар кафедраси ўқитувчиси Ёқубжон Бухарбоев 1-курс талабаларига “Араб тили” фанидан “Мубтадонинг хабари” мавзусида очиқ дарс ўтди.
Очиқ дарсда ТИИ Ўқув ва услубий бўлим бошлиғи Ш.Шаджалилов, Ҳадис ва ислом тарихи фанлари кафедраси мудири Б.Аъзамов, мазкур кафедра устозлари О.Ҳошимов, М.Жамбилов, Ақоид ва фиқҳий фанлар кафедраси ўқитувчиларидан Сайқалиддин Аҳмедов, Тиллар кафедраси ўқитувчилари Самариддин Аҳмедов каби устозлар дарсни кузатиб бордилар ҳамда очиқ дарс таҳлили ҳақидаги хулосаларини ёзма равишда тақдим этдилар.
Ўзбек тили қоидаларига қиёслаганда, мубтадо “эга” гап бўлагига тўғри келади. Хабар эса, кесимни ифодалайди.
Кесим бир дона сўз ёки жумла бўлиши мумкин. Кесим бўлиб келган гап эса, феъл кесим ёки от кесим деб аталади. Араб тилида ҳам худди мана шу шакл мавжуд. Очиқ дарсда асосан хабарнинг (яъни кесимнинг) ҳолатлари ҳақидага маълумот ва мисоллар тақдим этилди.
Мубтадо ва хабар
Ҳар бир гапда, масалан, البُسْتَانُ مُثْمِرٌ Боғ мевалидир, дейилганида биринчи исм “мубтадо”, иккинчи исм эса “хабар”, деб аталади.
Маъно ифода этувчи жумла феъл ва исмдан, яъни фоъил ёки ноиб фоъилдан тузилади.
Шунингдек, жумла икки исмдан ҳам тузилиши мумкин. Икки исмдан тузилган жумладаги биринчи исм «мубтадо», иккинчиси эса «хабар», дейилади. Мубтадо ва хабар доим рафъ ҳолатида бўлади.
Масалан: البستان مثمر، والشجرُ مورق، والمطر غزير، والجو معتدل «Боғ мевалидир», «Дарахт барг чиқаряпти», «Ёмғир кўп», «Ҳаво мўътадил».
Шунга ўхшаш ҳар бир жумла икки исмдан таркиб топиб, уларнинг бири билан бошланади ва иккинчиси эса ундан хабар беради.
Жумлаи исмиянинг маҳкумига мубтадо, дейилади, ҳукмига эса хабар, дейилади.
Масалан: زَيْدٌ عَالِمٌ жумласида زَيْدٌ – мубтадо, عَالِمٌ эса хабардир. Жумлаи исмияни ўзбек тилига таржима қилинганда (-дир) қўшимчаси қўшилади.
Қоида: Мубтадо ҳам, хабар ҳам иккиси марфуъ бўлади.
Масалан:
الرَّجُلُ غَنِيٌّ، الرَّجُلاَنِ غَنِيَّانِ، الرِّجَالُ أَغْنِيَاءُ، الْمُسْلِمُونَ مُفْلِحونَ
Қоида: Агар мубтадо исми замир ва исми ишора каби мабний исмлардан бўлса, лафзан марфуъ бўлмасдан, балки ҳукман марфуъ бўлади.
Масалан:
هُوَ عَالِمٌ، هُمَا عَالِمَانِ، هُمْ عُلَمَاءُ، هِيَ عَالِمَةُ، هُمَا عَالِمَتَانِ، هُنَّ عَالِمَاتٌ، أَنْتَ عَالِمٌ، أَنْتُمَا عَالِمَانِ، أَنْتُمْ عُلَمَاءُ، أَنْتِ عَالِمَةُ، أَنْتُمَا عَالِمَتَانِ، أَنْتُنَّ عَالِمَاتٌ، أَنَا عَالِمٌ، نَحْنُ عُلَمَاءُ، هَذَا عَالِمٌ، هَؤُلاَءِ عُلَمَاءُ، هَذِهِ عَالِمَةُ، هَؤُلاَءِ عَالِمَاتٌ.
Қоида: Музаккар ва муаннас бўлишда хабар мубтадога эргашади. Масалан:
الرَّجُلُ عَالِمٌ، الْمَرْأَةُ عَالِمَةٌ، الكِتَابُ كَبِيرٌ، الرِّسَالَةُ صَغِيرَةٌ
Қоида: Муфрад, тасния ёки жамъ бўлишда ҳам хабар мубтадога эргашади.
Масалан:
الرَّجُلُ عَالِمٌ، الرَّجُلاَنِ عَالِمَانِ، الرِّجَالُ عُلَمَاءُ، الْمُسْلِمُونَ مُفْلِحُونَ، الْمَرْأَةُ عَالِمَةُ، الْمَرْأَتَانِ عَالِمَتَانِ، النِّسَاءُ عَالِمَاتٌ، مُسْلِمَاتٌ مُخَدَّرَاتٌ.
Қоида: Агар одам боласидан бошқа нарсаларнинг жамъ сийғаси бўлса, хабар доимо муфрад – муаннас сийғасида бўлади. Масалан:
الْعُلُومُ لأَزِمَةُ، الْكُتُبُ مُفِيدَةٌ، الْمَكَاتِبُ صَغِيرَةٌ، الْمَدَارِسُ كَبِيرَةٌ
Қоида: Мубтадо кўпинча маърифа бўлади, хабар эса кўпинча накра бўлади. Ўтган мисолларга қарасангиз, уларнинг ҳар бири ушбу қоидага мувофиқ эканини кўрасиз. Баъзан мубтадо ҳам накра бўлади.
Масалан: عَدُوٌّ عَاقِلٌ خَيْرٌ مِنْ صَدِيقٍ جَاهِلٍ жумласидаги عَدُوٌّ каби.
Баъзи жумлаларда мубтадо ҳам, хабар ҳам маърифа бўлади.
Масалан: اللهُ – إِلَهُنَا، مُحَمَّدٌ – نَبِيُّنَا، الْجُهَّالُ – أَعْدَاءُ الْعُلَمَاء
Музофун илайҳлик мубтадолар:
خَادِمُ بَكْرٍ – طَوِيلٌ، وَجْهُ زَيْدٍ – حَسَنٌ، لِبَاسُ عَلِيٍّ – جَدِيدٌ، قَلَمُ وَلِيٍّ – قَصِيرٌ
Музофин илайҳлик хабарлар:
الرَّجُلُ – خَادِمُ بَكْرٍ، زَيْدٌ – صدِيقُ خَالِدٍ ، عَمْرو – عَدُوُّ مَحْمُودٍ، هَذَا – كِتَابُ زَيْدٍ
Мубтадолари ҳам, хабарлари ҳам музофун илайҳлик бўлган жумлалар:
أُخْتُ زَيْدٍ – زَوْجَةُ بَكْرٍ، زَوْجَةُ عَلِيٍّ – بِنْتُ وَلِيٍّ، حَبِيبُ بَكْرٍ – عَدُوُّ زَيْدٍ
Сифатлик мубтадолар:
الرَّجُلُ الْعَالِمُ – صَالِحٌ، الْمَرْأَةُ الْمُخَدَّرَةُ – حَسَنَةٌ، الرِّجَالُ الأَغْنِيَاءُ – مُتَكَبِّرُونَ
Сифатлик хабарлар:
التَمْرُ – طَعَامٌ لِذِيْدٌ، الْمَالُ – شَيْءٌ عَزِيْزٌ، الْمَدِينَةُ – بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ
Таъкидлик мубтадолар:
زَيْدٌ نَفْسُهُ – سَخِيٌّ، الأبَوَانِ كِلاَهُمَا – مُشْتَفِقَانِ، الطُّلَبَاءُ كُلُّهُمْ – فُقَرَاءُ
Баъзи жумлаи исмияларнинг хабарлари ҳам қисқа жумла бўлади. Масалан:
زَيْدٌ – أَنْفُهُ طَوِيلٌ، بَكْرٌ – أَبُوهُ غَنِيٌّ، عَمْرٌو – خَادِمُهُ جَاهِلٌ، مَرْيَمُ – وَجْهُهَا حَسَنٌ، زَيْنَبُ – قَمِيصُهَا طَوِيلٌ، الرَّجُلاَنِ – لِبَاسَاهُمَا مُزَيَّنَانِ، الرِّجَالُ – أَذْقَانُهُمْ مُلْتَحَاةٌ، الْمُسْلِمُونَ – أَخْلاَقُهُمْ حَسَنَةٌ، الْمَجُوسِيُّونَ – عَقَائِدُهُمْ بَاطِلَةٌ.
Қоида: Зикр қилинган мисоллардаги каби, хабар бўлган жумлаларда мубтадога қайтувчи бир замир бўлиши лозим.
Қоида: Хабар ёки мубтадо жумла бўлиб келса, лафзан марфуъ бўлмасдан ҳукман марфуъ ҳисобланади.
Жумлаи феълия ҳар доим бир феъл билан бир исмдан таркиб топган бўлиб, феъли – ҳукм, исми – маҳкум бўлади.
Масалан: كَتَبَ زَيْدٌ жумласидаги كَتَبَ – ҳукм, زَيْدٌ – маҳкумдир.
ТИИ Матбуот хизмати
