Сиёсий муҳит кишилик жамияти пайдо бўлиши билан вужудга келган ҳамда доимо хоҳ у, хоҳ бу шаклда бўлсин, доим унинг тараққиётига ҳамроҳлик қилади. Сиёсатшуносликни ўрганиш сиёсий институт ва ҳаракатлар, шунингдек, сиёсатнинг ўзинида англашга йўл бошлайди. Сиёсат ва давлатнинг табиатини тушуниш учун сиёсий муҳит катта аҳамиятга эгадир. Жамият ҳаётида муҳим аҳамият касб этган сиёсий муҳит турли ижтимоий фанлар – иқтисодий назария, ҳуқуқ, жамиятшунослик, психология ва шунингдек тилшунослар, жумладан, тилшунос-таржимонлар ўзига диққатини жалб этади.
Авваламбор, сиёсат сўзига таъриф берадиган бўлсак, аниқ ва тушунарли изоҳни Ўзбекистон миллий энциклопедиясидан келтиришни жоиз билдик. Мазкур манбада изоҳланишича: “Сиёсат – давлатни бошқариш санъати. Сиёсат турли ижтимоий-сиёсий институтлар, ижтимоий қатламлар, табақа ва гуруҳлар ўртасидаги муносабатлар билан боғлиқ. Унинг моҳиятини давлат ҳокимияти шакллари, уни амалга ошириш ва бошқариш ташкил этади. Сиёсат кенг маънода жамиятнинг сиёсий тизими, сиёсий ҳаёти, давлат ҳокимияти, унинг ички ва ташқи фаолияти, сиёсий ташкилотлар ва ҳаракатларнинг ҳокимиятга муносабати, уни бошқаришда сиёсий манфаатларни амалга оширишнинг устувор йўналишларини ўзида ифода этади”[1].
Сиёсий матнлар бизни ҳар томонлама ўраб турувчи ахборот манбаидир. Биз рўзнома, журнал ва янгиликлар сайтларини ўқиймиз, телевизор кўрамиз, радио эшитамиз. Оммавий ахборот воситалари ҳар куни бизнинг мамлакатимиз ва бошқа давлатларнинг сиёсий ҳаётидаги турли хабарларни ёритадилар. Бизнинг сиёсатчиларимиз нутқини таржималарсиз ўзимиз таҳлил қила олсак, чет мамлакатларининг сиёсат ва давлат арбоблари билан эса вазият ўзгача. Уларнинг сўзларининг асл моҳиятини тўғри етказиб бериш учун, авваламбор, нутқни ўзбек тили ёки бошқа чет тилига таржима қилиб олиш лозим. Бу эса осон иш эмас. Сиёсий таржима бу энг оғир таржима турларидан биридир.
Ижтимоий-сиёсий мавзудаги матнларга жамиятшунослик ва сиёсатшуносликка оид адабиётлар (дарсликлар, ўқув қўлланмалар, луғатлар, монографиялар, рисолалар, алоҳида тадқиқотлар) ҳамда оммавий ахборот воситаларидаги материаллар (мақола, публисистика, хабар), конференциялардаги ма’рузалар ва бошқалар киради.
Замонавий ижтимоий-сиёсий мулоқот назариясида “сиёсий нарратив” атамаси ҳам мавжуд бўлиб, бу атамани ўзбек тилига “сиёсий фикр-мулоҳазалар ва қарашлар” деб таржима қилинади. Яъни сиёсий нарратив – муайян сиёсий воқеа ёки вазият: референдум, сайловлар ва шу кабилар атрофида тўпланган турли жанрлардаги сиёсий матнлар (партия дастури, сайлов платформаси, телеинтервю ва бошқалар) маъносида ишлатилади. Ушбу тадбир сиёсий лидер, унинг жамоаси аъзолари, таҳлилчилар ва сиёсий мухолифлар томонидан яратилган кўплаб матнларда акс этади.
Ижтимоий-сиёсий матнларда ижтимоий-сиёсий маъно, тушунарлилик, қисқалик, лўндалик устувор бўлиб, бундай матнлар кўпинча услубий бўёқдорлик, тасвирий воситалардан холи бўлса-да, тарғибот руҳи устун эканлиги жиҳатидан улар ба’зида бадиий услуб унсурларини ҳам ўзида намоён этади. Фикрнинг таъсир кучини ошириш учун ижтимоий-сиёсий матнларда метафора, киноя, ташбеҳ, мақол ва ҳикматлардан ҳам ўрни-ўрни билан фойдаланилади. Шунинг учун ҳам бундай матнлар таржимасида “публисистик услубга хос бўлган” хусусиятларга эътибор берган ҳолда иш юритилади”[2].
Ижтимоий-сиёсий матнларга давлат, партия ва жамоат арбобларининг нутқлари; халқаро, ҳукумат ва ижтимоий ташкилотлар нашрлари; тинчлик учун кураш, халқаро аҳволнинг кескинлигини юмшатиш, қуролланишни қисқартириш ва чегаралаш, миллий озодлик ҳаракатлари, иқтисодий алоқаларга бағишланган мақолалар ва ҳ.к. киради.
Ижтимоий-сиёсий матнларнинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, нафақат мазмунли бир бутунлик сифатида, яъни нафақат бирор-бир хабар ёки масала тўғрисида ахборотни ўзида акс эттиради, балки яна бошқа функсияларни ҳам бажаради.
Ижтимоий-сиёсий матнларнинг ўзига хос хусусияти – уларнинг аниқ сиёсий йўналиши бўлиб, у орқали ҳокимият ваколатига эга бўлган шахснинг принципиал позитсияси ёки аксинча, мухолифатдаги ҳокимиятда намоён бўлади. Уларда партия ва бошқа жамоат ташкилотлари, давлат ҳокимияти органлари, сиёсий раҳбарлар ва уларнинг мухолифлари фаолияти акс эттирилади.
Ижтимоий-сиёсий матн – бу авваламбор, мазкур масала юзасидан маълум бир нуқтаи назарнинг ифодасидир. Бошқача айтганда, ижтимоий-сиёсий матн таржимаси аудиторияга тарғибот ва ташвиқотчилик таъсирини ўтказиш учун мўлжалланган[3].
Ижтимоий-сиёсий адабиёт асарларида синтактик воситалар фаол рол ўйнайди. Уларга қуйидаги хусусиятлар хос:
- узун мураккаб гапларнинг мавжуд эмаслиги;
- жумла, хат боши, хат боши занжирининг аниқ тартибда келиши;
- параллелизмлар (шунингдек синонимлар)нинг мавжудлиги. Бу билан услубнинг хусусийлиги, лекин сиқишганликни ифодалаш хусусиятини тан олиш керак бўлади;
- мазмунига кўра муҳим бўлган сўз, сўз бирикмалар, гапларнинг такрорланиши[4].
Жанр жиҳатидан ижтимоий-сиёсий материаллар турличадир. Е.В.Чубукова уни 3 гуруҳга бўлади[5]:
- расмий хужжат материаллари (конституциялар ва қонун чиқариш актлари, низомлари, партиялар низоми, дипломатик ҳужжатлар – ноталар, декларациялар, битимлар, шартномалар ва ҳ.к.);
- ахборот-тавсифий материаллар (ахборот қайдномалари, маълумот берувчи материаллар, тарихий тавсифлар, бирор-бир ҳодиса юзасидан умумлаштирувчи қисқача маълумот хусусиятига эга мақолалар, муаммоли тематик мақолалар ва ҳ.к.);
- тор маънодаги публисистик мақолалар (мунозарали мақолалар, памфлетлар, нутқлар ва ҳ.к.).
Расмий ҳужжат материалларига махсус терминологиянинг кўплиги, реалияларнинг қўлланилиши, ўзига хос турғун нутқ иборалари (клишелар)нинг ишлатилиши хосдир. Ахборот тавсифий материаллар жорий сиёсий ҳодисалар билан боғлиқ термин, реалия, цитата, лекцика ва ибораларни ўз ичига олади. Публисистик материалларда (тор маънода) эркин сўз ва ҳикматли гаплар ишлатилади.
Ижтимоий-сиёсий матнларнинг лекцик таркибига келсак, икки қуйи тизим – ижтимоий-сиёсий лекцика ва ижтимоий-сиёсий терминологияни фарқлаймиз.
Ижтимоий-сиёсий терминология тушунчаси остида жамоатчилик тафаккурида ижтимоий-сиёсий ҳаётнинг муайян тушунчаларига муносиб сўз ёки сўз бирикмаларини тушунамиз. Ижтимоий-сиёсий терминология эмотсионал бетараф ва силжимасдир. Ижтимоий-сиёсий лекцика ўзига мафкуравий вазифани бажарувчи эмотсионал бўёқдор лекцик бирликларни ўзида қамраб олади.
Тематик жиҳатдан ижтимоий-сиёсий лекцика ва ижтимоий-сиёсий терминология ниҳоятда турли. Ижтимоий-сиёсий мазмундаги матнлар ҳарбий соҳа, дипломатия, сайлов тизими, давлат бошқаруви, иқтисодиёт, жамоатчилик фаолияти кабиларга алоқадор лекцика ва терминологияни ўзида қамраб олади. Шу билан бирга шуни таъкидлаб ўтиш жоизки, ижтимоий-сиёсий лекцика ва ижтимоий-сиёсий терминология кўп жиҳатдан бир-бирига тўғри келади.
Тилшуносликда “ижтимоий-сиёсий лекцика” таърифига турлича ёндашув мавжуд. Баъзи бир олимлар унга “ижтимоий синфлар ўртасидаги иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий муносабатларни ифодаловчи лекцик бирликлар мажмуи”[6] дея таъриф берса, бошқалари мазкур тўпламга тарихий жараёнлар номини ҳам киритадилар. Профессор Ҳ.Дадабоев ижтимоий-сиёсий соҳага оид луғавий бирликларни терминологик нуқтаи назардан тадқиқ қилиб, қуйидагича таъриф беради: “ижтимоий-сиёсий терминология лекциканинг фаол қўлланувчи қатламларидан бири бўлиб, у маълум бир тарихий форматсияни белгилаб берувчи тарихий-ижтимоий, иқтисодий-сиёсий, маданий, диний каби бош факторлар таъсирида шаклланади ва ривожланади”[7].
Шу жиҳатдан олиб қараганда, сотсиаллингвистика ва лингвосотсиология муносабати қандай? Уларни фарқлашнинг қандай методологик усуллари мавжуд? Ҳорижда ва мамлакатимизда бу соҳада қандай ишлар амалга оширилган?
Бу саволларга жавоб бериш учун гапни бир оз узоқдан, яъни ХХ аср бошларидан, бутун дунё тилшунослигида тилга семиотик нуқтаи назардан ёндашув асосий ўринни эгаллаган даврлардан бошлашга тўғри келади. Чунки айнан шу даврлардан Фердинанд де Соссюр ғоялари асосида тилга белгилар системаси сифатида қаралди ва тил бирликларининг системавий табиатини, оммага таъсири масалаларини очиб беришга асосий эътибор қаратилди. Бунинг натижасида тил системаси билан унинг функсиаллашуви, бу жараёнда тил системасидаги инвариант бирликларнинг турлича вариантлашиши ва ўзгармас бирликларнинг ўзгарувчанлик касб этиши намоён бўлади.
Сиёсий матбуот тилини айнан шу соҳа йўналишида тадқиқ этишни танлаганимизнинг боиси шундаки, сиёсий матбуотдан кўзланган бош мақсад лекцик, грамматик, услубий ҳамда ўзига хос экстралингвистик белгилари (холислик, қатъийлик, расмийлик, аниқлик, қисқалик, шахссизлик, мантиқий изчиллик) билан бошқа нутқ услубларидан сезиларли даражада фарқланадиган қонун тилини халққа содда, равон ва тушунарли тилда етказиб беришдан, шу йўл билан уларнинг сиёсий онгини оширишдан иборатдир.
Ижтимоий-сиёсий йўналишдаги матнлар тадқиқот материаллари сифатида кенг оммага тақдим этилади, шунингдек, улар ривожланишнинг ҳар бир босқичида тилнинг динамикасини намойиш этади. Ижтимоий-сиёсий матн бир нечта функсияларни бажаради:
- биринчи навбатда, оммавий ўқувчини (тингловчи, томошабин) ижтимоий аҳамиятга эга муаммолар ва муайян жамиятда юзага келган воқеалар ҳақида хабардор қилиш;
- иккинчидан, ижтимоий баҳолашнинг ҳақиқий ҳақиқат имиджига мос равишда самарали шаклланиши;
- учинчидан, кенг қамровли бошқарув, мафкуравий ва пропаганда таъсири орқали жамоатчилик фикрини манипулятсия қилиш.
Ижтимоий-сиёсий матнларни таржима қилиш мутлақо мос келмайдиган, ўзаро мутлақо ўзига хос талабларга жавоб беради: у самарали бўлиши, муайян амалий вазифаларни тўғри ва тезда амалга ошириши ва айни пайтда имкон қадар аниқ ва сиёсий тўғри бўлиши керак.
Ижтимоий-сиёсий матнларнинг лингвистик таҳлили шуни кўрсатдики, ушбу турдаги матнларда ўқувчиларнинг таъсирини ошириш ва кўпроқ тушуниш учун ишлатиладиган қуйидаги лекцик бирликлар мавжуд[8]:
1) сиёсий ва давлат ҳаёти билан боғлиқ махсус атамалар;
2) ижтимоий-сиёсий жараёнлар ва мафкуравий тушунчаларни акс эттирувчи неологизмлар;
3) сўзлашув нутқининг сўзлари ва иборалари;
4) бир тилидан бошқа тилга таржима қилинган мураккаб сўзлар;
5) бир тилидан бошқа тилга таржима қилинган фразеологик феъллар;
6) қисқартмалар;
7) фразеологик комбинатсиялар ва иборалар;
8) мажозий таққослашлар, метафора, ирония элементлари;
9) таклифлар, бошқа одамларнинг баёнотларини тақдим этиш;
10) ижобий ёки салбий ҳиссий рангга эга сўзлар;
11) нейтрал ва стилистик белгиланган сўзлар.
Кўпгина таржимонларнинг фикрига кўра, ижтимоий-сиёсий таржимани амалга ошириш таржимондан таржима қилинадиган фаолият соҳаси ҳақида маълумотга эга бўлиш зарур бўлган махсус таржимага нисбатан маълум билимларни талаб қилмайди, деб ҳисоблашади. Бироқ, ижтимоий-сиёсий таржимада “фонли ма’лумотлар” муҳим рол ўйнайди[9] ва бу маълумот қанчалик кенг бўлса, таржима етарли даражада тўлиқ бўлади. Ижтимоий-сиёсий таржимани амалга ошириш мамлакатшунослик хусусиятларини ҳисобга олиш ва таҳлил қилишни ва, албатта, юқори лекцик даражани ўз ичига олади, чунки ижтимоий-сиёсий соҳанинг лекцикаси семантик ўзгаришларга энг мойилдир.
Таржимонларнинг аксарияти таржиманинг мураккаб жараён эканлиги ҳақидаги фикрга қўшилади. Асл фикрни тўғри ва аниқ етказиш учун сиз фақат таржима учун мос вариантни топишингиз керак эмас, балки унинг грамматик шаклини тўғри етказишингиз керак. Бунга баъзи ҳолларда ҳисобга олиниши керак бўлган услубий омиллар ҳам қўшилади.
Ижтимоий-сиёсий таржимани ўз касбининг асосий йўналиши сифатида танлаган таржимонга таржима қилинаётган матннинг муваффақияти тил воситаларининг таржимада қанчалик самарали ишлатилганлиги ва таржима матнининг бошқа тил жамоасида қабул қилинган оммавий коммуникация нормаларига қанчалик мос келиши билан белгиланади.
Юсупов Адҳам, ТИИ Таҳфизул Қуръон кафедраси ўқитувчиси
[1] Ўзбекистон миллий энциклопедияси. Т.: Давлат илмий нашриёти, 2004. Китоб 7, – Б 606.
[2] Гришина М. С. Характеристика текстов общественно-политического содержания // Традиции и новаторство в гуманитарных исследованиях: Сб. науч. тр. посвящ. 50-летию ф-та иностр. яз. Мордов. гос. ун-та им. Н. П. Огарева / Редкол.: Ю. М. Трофимова (отв. ред.) и др. – Саранск: Изд-во Мордов. ун-та, 2002. – С. 15-17.
[3] Федоров А. В. Основы общей теории перевода. М.: Высш. шк., 1968. С. 256.
[4] Федоров А. В. Основы общей теории перевода. М.: Высш. шк., 1968. С. 250.
[5] Чубукова Е.В. Особенности лексических замен при переводе текстов общественно-политического содержания // Проблемы истории, культуры, литературы, социально-экономической мысли. М, 1986. С. 103
[6] Бурячок A.A. Формирование социалньо политической лексики. – Киев, 1983.
[7] Дадабоев Х. Алишер Навоий асарларидаги ижтимоий- сиёсий терминларнинг эски туркий обидалар лексикасига муносабати// Алишер Навоий таваллудининг 550 йиллигига бағишланган илмий конференция тезислари. – Тошкент: Фан, 1991.- Б.68.
[8] Н.Р.Гейко. Политический текст как объект перевода. Lingua mobilis № 7 (46), 2013. УДК 81’23.
[9] Виноградов, В. С. Введение в переводоведение (общие и лексические вопросы). М. : Изд-во Инта общего среднего образования РАО, 2001. C. 18.
