So’nggi paytlarda dunyo davlatlarining ijtimoiy-siyosiy hayotida qarama-qarshilik va kuzatilayotgan keskinliklar o’z navbatida, etnik masalani yanada dolzarb darajaga ko’tarmoqda. Bir tarafdan migratsion jarayonlar ortidan xalqlar orasida differentsiya va integratsiya jarayonlari kuchayib ketayotgan bo’lsa, boshqa bir tarafdan millatlar o’rtasida o’zarokeskinlik holatlari ham ortib bormoqda. Bu nafaqat demokratik institutlar yaxshi rivojlanmagan davlatlarda, balki rivojlangan davlatlarda ham kuzatilmoqda va ba’zi holatlarda ular mojaro darajasiga yetmoqda.
Etnik so’zi yunoncha “ethnos” so’zidan olingan bo’lib, pagan yoki kofir ma’nolarini bildirgan. Dastlab, bu so’z Rim imperiyasida xristian bo’lmagan xalqlarga nisbatan ishlatilgan. Ammo XIX asr o’rtalariga kelib “irq” va “alohida bir xalq” ma’nosida qo’llanila boshladi.
Bugungi kunda esa etnik so’zi asosan “kamchilik muammosi” va “irqlar munosabati” ma’nosida ishlatiladi. Etnikchilik ko’pincha ezilgan yoki kamsitilgan ozchilikni tashkil etuvchi guruhlarga qarata qo’llanilmoqda va ularni o’z milliy-davlatini tashkil etgan millatlardan ayirish maqsadida ishlatilmoqda.[1] Ya’ni, bir etnik guruh o’z davlatini tashkil etib millat nomini olmoqda, u davlatda yashovchi boshqa etnik guruhlar esa etnik ozchilik yoki diaspora nomida qolmoqda [2].Aslida, ko’pchilikni tashkil etuvchi dominat guruhlar ozchiliklardan nisbatan oz “etnik” ma’noga ega bo’lmasa-da, gegemon (hukmron) etnik birliklar o’zlarining ijtimoiy va madaniy tushuncha va afsonalarini “tabiiy” holga aylantirganidan so’ng “etnikligi” ko’rinmay qoldi.[3] Hukmron etnik guruhlar barcha etnoslarni birlashtiruvchi milliylikning targ’ibotchisi va himoyachisiga aylandi.
Davlatning xavfsizligi va barqarorligi bir jihatdan etnoslararo munosabatlarning yaxshi yo’lga qo’yilganligiga bog’liq bo’lsa-da, uzoq va barqaror yashashi hukmron etnik guruhga ko’proq mas’uliyat yuklaydi. Holbuki, millat va davlat orasida juda katta farq mavjud bo’lib, davlatning funksiyasi barchani irqi, dini va e’tiqodidan qat’i nazar teng va adolatli boshqarishdir. Bu yerda asosiy masala milliy davlatlarga tegishli. Sababi hukmron etnik guruh o’zining milliyligini aks ettiruvchi tili, dini, madaniyati va urf-odatlari saqlanib qolishini xohlaydi va bu tabiiy holat bo’lib, ong ostida shakllangan jarayondir. Bugungi kunda dunyodagi davlatlarning deyarli barchasi qaysidir ma’noda lingvistik davlatlar ekani ham bejiz emas.
Shu bois, etnik muammo tushunchasi va uning kelib chiqish sabablari, ko’rinishi va tamoyillari alohida va atroflicha ko’rib chiqishni taqozo etadi. Avvalo shuni ta’kidlab o’tish kerakki, etnik muammo turli etnik guruhlarning o’zaro munosabatlaridagi siyosiy, ijtimoiy yoki huquqiy muvozanatning buzilishidan kelib chiqadi. Bu jarayonda, etnik o’zlikni anglash masalasi alohida o’rin tutadi.
Ma’lumki, o’zlikni anglash kunlik hayotda bir qancha qulayliklar yaratadi. ya’ni, shaxsning o’zligini bilishi, nimani o’ylashi, nimani bajarishni bilishini va h.z. Boshqalarning kim ekanini bilish esa ularning o’y-xayollari va xatti-harakatlarini taxmin qilishni qulaylashtiradi. Insonning kim ekaniga oid bilimlar insonlar o’rtasida o’zaro munosabatlarni tartibga solishni. O’z navbatida, jamiyat ham insonlarga shaxsiyatini (o’zligini) tanitadi.[4] Masalan, bir kishining “men o’zbekman”, “men o’zbekistonlikman”, “men vrachman” deyishi, uning kimligini, qaysi madaniyat va maslak sohibi ekanini bildirishi bilan birga, bir jamoaga mansubligini ham bildiradi. Shunday ekan, shaxs identiteti (o’ziga xosligi) jamoaviy ko’rinishdagina mavjud bo’la oladi. Jamoaviy identifikatsiyani (kim ekanini va o’ziga xosligini bilish, anglashni) bildiruvchi birinchi darajali belgilar: til, din, madaniyat, urf-odatlar, vatan, tarixiy voqealar va kunlik jarayonlar hamda kelajakka bo’lgan umidlar asosida shakllanadi va rivojlanadi. Tadqiqotchi Finniy ta’kidlaganidek, “Ma’lum bir vaqtda shaxsning etnik o’ziga xosligini ifoda etuvchi elementlar bilan bog’liq komponentlar ayni paytda, shaxsning o’zining identifikatsiyalashuvidir”.[5]
Bu, ayniqsa, jamiyatda kamchilikni tashkil etuvchi etnoslarda sezilarli bo’lib, ular jamoaviy identifikatsiyasini himoya qilishda hissiyotga ko’proq moyil bo’ladi. Chunki, ularda uchun jamiyatga oidlik va farqlilik tushunchalari juda yuqori rivojlangan bo’ladi.
Etnik xilma-xillik va mansublik masalasi butun dunyo davlatlari va jamiyatlarga xos tuyg’udir. Lekin ularning hammasida ham etnik muammo mavjud emas. Tabiiy savol tug’iladi: qaysi holatlarda etnik muammo yuzaga keladi? Albatta, har bir davlat va jamiyatda etnik muammo kelib chiqishining siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, geografik va boshqa turli-tuman o’ziga xos jihatlari borligini ta’kidlab o’tish lozim. Shunday bo’lsa-da, bu borada, umumqabul qilingan nazariy va amaliy yondashuvlar deyarli etnik muammo mavjud bo’lgan barcha davlat va jamiyatlar uchun mos keladi.
Etnik muammo etnik o’ziga xoslikni to’ldiruvchi yoki bildiruvchi omillardan biridir. Shu bois, siyosatshunoslik va sotsiologiya fanlarida etnik muammo etnik o’ziga xoslikni o’rganish tamoyillari bilan bog’liq holda tadqiq etiladi. Bugungi kunda etnik muammoni o’rganuvchi uchta asosiy tamoyil va yondashuv shakllangan bo’lib, ulardan birinchisi “boshlang’ich (primordialism) nazariyasi”. Bu nazariya etnik bog’liqliklarning tabiiy shakllangan va tarixan (primordial) mavjudligini ilgari surgan holda etnik muammoni tabiiy holat ekanini qayd etadi. Unga qarshi boshqa ikki nazariy yondashuvlar “instrumental” (instrumentalism) va “konstruktiv” (constructivism) nazariyalar esa irqchilik bo’yicha bahs yuritgan holda, uning tabiiy shakllanuvchi xususiyat emasligini, balki sub’ektlar ta’sirida yuzaga kelishini ilgari suradi.
Xulosa qilganda, etnik muammolar hozirgi davrda eng ko’p bahs-munozaralarga sabab bo’layotgan masalalardan hisoblanadi. Sababi etnikmuammo deyarli barcha ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va boshqaruv muammolarining tarkibiga kirib ketgan. Yuqorida biz etnik muammolarni o’rganishda keng qo’llaniladigan uch asosiy nazariy yondashuvlarini ko’rib chiqamiz.
Birinchisi praymordializm nazariyasi bo’lib, bu nazariya etnik ziddiyatlarni tabiat qonuniyati sifatida baholaydi. Bu, mashhur ingliz olimi Tomas Gobbsning “inson-insonning bo’risi” tamoyilidan kelib chiqadigan “bitmas-tuganmas” mojarolar va ular orasidagi raqobatni anglatuvchi omillarni bildiradi. Praymordializm bu – raqobatbardosh dunyoda etnik o’ziga xoslik masalasi o’z naslini davom ettirish uchun doimiy baxs va munozara markazida bo’lib qoladi, degan asosiy xulosani ilgari suradi.
Ikkinchi nazariya – instrumentaliz, unga ko’ra, inson tabiati vahshiylik ruhidan emas, balki foyda ko’rishlik va ochko’zlikdan tarkib topadi. Ochko’z va o’z manfaatlarini ko’zlagan ijtimoiy-siyosiy guruhlar uchun qo’l ostidagi etnik guruhlar bir vositadir. Yana bir ingliz olimi Adam Smitt ilgari surgan inson ratsional va foydali bir mavjudod degan fikridan kelib chiqib, etnik guruhlar har qanday mojaroga kirishda o’z foydalarini o’ylaydi. Bunda etnik guruhning yetakchilari asosiy rolni o’ynaydi va olomon esa ularning qo’lida qurol vazifasini bajaradi.
Uchinchi nazariya bu – yondashuv konstruktivizm bo’lib, u etnik shzlikni anglashni asosan ijtimoiy omil bilan bog’liq deb biladi. Etnik o’ziga xoslik gendan keluvchi muqarrar va o’zgarmas emas, balki bir necha sabablarga ko’ra (urushlar, mustamlaka, globallashuv, integratsiyalashuv, migratsiya va hokazo) o’zgaruvchan hisoblanadi.
Ko’rinadiki, etnik o’ziga xoslik modern davr bilimining ijodidir. Konstruktivizmning bir ko’rinishi bo’lgan institutsionalizm esa etnik muammolarning kelib chiqishini davlat institutlarining qanchalik sog’lom va demokratik, resurslarning teng va adolatli taqsimoti amalga oshirilishi bilan bog’laydilar.
Umuman olganda, etnik muammo o’ta qaltis bo’lib, chuqur bilim talab etadigan mavzu. Globallashuv sharoitida etnik identifikatsiyaga ta’sir omillarining kuchaygan, mediya asrida ijtimoiy tarmoqlarda millatchilik va irqchilikni targ’ib qiluvchi provakatsion harakatlar ko’paygan bir davrda etnik masalalar bo’yicha puxta ishlangan strategiya va dasturlarga ega bo’lishi, bu masalada ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish har bir davlat va jamiyat oldidagi ustuvor vazifalardan biri bo’lib qolmoqda.
Toshkent islom instituti talabasi
Haydaraliyev Muhammadbobur
[1] Eriksen T. H., Ethnicity and Nationalism: Anthropological Perspectives. London: Pluto Press. Second edit. 2002. – P. 15-25.
[2] Bu barcha davlatlarga to’g’ri kelmasligini ta’kidlab o’tish lozim. Ba’zi davlatlarda etnik so’zini o’rniga millat so’zi ishlatiladi. Masalan, O’zbekistonda yashovchi millatlar ko’rinishida. Qiyoslash maqsadida Turkiyani oladigan bo’lsak, turklardan boshqa xalqlar masalan, kurdlar, lazlar millat sifatida qaralmaydi, balki ular etnik guruh deb ataladi.
[3] Yuval-Davis N., Gender and Nation. London: Sage Publications, 1997. – P. 92
[4] Hogg Michael A. and Vaughan Graham M., Social Psychology. Pearson 7 edit. London, 2013.
[5] Phinney, J. Ethnic identity in adolescents and adults: A review of research. Psychological Bulletin, № 108, 1990. – pp. 499–514.
