Kirish
Alisher Navoiy (1441–1501) o‘zbek adabiyoti va madaniyatining buyuk namoyandalaridan biri bo‘lib, Sharq Uyg‘onish davrining eng yirik shoir va mutafakkirlaridan sanaladi. Uning ijodi nafaqat adabiyot, balki tilshunoslik, falsafa, tasavvuf va siyosat sohalarida ham muhim ahamiyat kasb etadi. Navoiy turkiy va fors tillarida ijod qilib, o‘zbek tilining adabiy til sifatida rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. Ushbu maqolada Alisher Navoiy hayoti, ijodi va uning madaniy merosi keng yoritiladi.
- Alisher Navoiyning hayoti
Tug‘ilishi va bolalik yillari
Alisher Navoiy 1441-yil 9-fevralda Hirot shahrida tug‘ilgan. Uning to‘liq ismi Nizomiddin Mir Alisher bo‘lib, u temuriylar saroyida yuqori maqomga ega bo‘lgan oilada tug‘ilgan. Otasi G‘iyosiddin Kichkina temuriy hukmdorlarga yaqin bo‘lib, bu Alisherning bolaligidan ilm-ma’rifat bilan shug‘ullanishiga imkon yaratgan.
Navoiy bolalik chog‘laridan boshlab ilmga chanqoq bo‘lib, arab va fors tillarini o‘rgangan, islom falsafasi, tasavvuf, tarix, mantiq va san’atga katta qiziqish bildirgan. U yoshligidanoq o‘zining she’riy iste’dodi bilan ajralib turgan.
Ta’lim olishi
Alisher Navoiy Hirotda Husayn Boyqaro bilan birga ta’lim olgan. Husayn Boyqaro keyinchalik temuriylar saltanatining hukmdori bo‘lib, Navoiyni o‘z saroyiga yaqinlashtirgan. Navoiy Samarqand, Mashhad, Qazvin kabi shaharlarda bo‘lib, o‘sha davrning yetuk olimlari va shoirlaridan saboq olgan.
U yoshligidanoq Lutfiy, Abdurahmon Jomiy kabi buyuk shoirlardan ilhomlangan. Ayniqsa, Jomiy bilan do‘stligi uning adabiy va falsafiy qarashlarini shakllantirishda katta rol o‘ynagan.
Siyosiy faoliyati
1469-yilda Husayn Boyqaro temuriylar taxtiga chiqib, Navoiyni davlat arbobi sifatida saroyga jalb etdi. U turli yillarda muhim davlat lavozimlarida ishlagan, xususan, muhrdor, vazir va muhim siyosiy maslahatchi bo‘lgan.
Navoiy faqat adabiyot bilan shug‘ullanib qolmay, balki Hirot va uning atrofida ko‘plab madrasa, xonaqoh, kasalxona va masjidlar qurdirgan. Uning homiyligi tufayli ilm-fan va san’at rivojlanishiga katta hissa qo‘shildi.
Vafoti va uning madaniy merosi
Alisher Navoiy 1501-yil 3-yanvarda vafot etgan. Uning qabri Hirotdagi maqbarada joylashgan bo‘lib, bugungi kunda u ziyoratgohga aylangan.
- Alisher Navoiyning adabiy ijodi
She’riyat va uning o‘ziga xosligi
Navoiy ijodida muhabbat, falsafa, axloqiy poklik va tasavvuf asosiy mavzular sifatida ko‘tarilgan. U o‘zbek va fors tillarida ijod qilib, she’riyatda chuqur ma’naviy va badiiy yuksaklikka erishgan.
Uning eng muhim asarlari quyidagilar:
“Xamsa” (beshta doston)
“Chor devon” (to‘rt she’riy to‘plam)
“Muhokamat-ul-lug‘atayn” (tilshunoslikka oid asar)
“Mezon-ul-avzon” (aruz vazni haqida ilmiy asar)
“Majolis-un-nafois” (tazkira janrida yozilgan asar)
“Xamsa” va uning badiiy qiymati
Navoiy o‘zining besh dostonini “Xamsa” nomi ostida jamlagan. Bu an’anani undan oldin Nizomiy Ganjaviy va Amir Xusrav Dehlaviy davom ettirgan bo‘lsa-da, Navoiy uni turkiy tilda ilk bor yuksak saviyada yaratdi.
“Xamsa” tarkibidagi asarlar:
- “Hayrat ul-abror” – axloqiy-falsafiy doston
- “Farhod va Shirin” – ishqiy-epik doston
- “Layli va Majnun” – ishqiy-falsafiy doston
- “Sab’ai Sayyor” – sarguzasht doston
- “Saddi Iskandariy” – tarixiy-falsafiy doston
Bu dostonlar Sharq adabiyotining eng yuksak namunalaridan biri bo‘lib, insoniy fazilatlar, sevgi, jasorat va adolat kabi mavzularni qamrab oladi.
Navoiy va til masalasi
Navoiy turkiy tilning (o‘zbek tilining) adabiy til sifatida rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. U o‘zining “Muhokamat-ul-lug‘atayn” asarida turkiy tilning fors tilidan ustunligini asoslab bergan.
U o‘zbek tilini badiiy jihatdan yuksak darajaga olib chiqqan va keyingi avlod shoirlari uchun mustahkam poydevor yaratgan.
- Alisher Navoiyning falsafiy va ma’naviy merosi
Tasavvuf va axloqiy qarashlari
Navoiy tasavvufga chuqur e’tibor bergan va o‘z asarlarida inson qalbining poklanishi, ma’naviy kamolot va Allohga bo‘lgan muhabbatni ulug‘lagan.
Uning tasavvufiy she’rlari insonning o‘zligini anglash va ilohiy haqiqatga yetishish yo‘llarini ko‘rsatadi.
Navoiy asarlarining sharq madaniyatiga ta’siri
Navoiy ijodi nafaqat o‘zbek adabiyotiga, balki butun Sharq adabiyoti va madaniyatiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Uning asarlari Eron, Hindiston, Turkiya va boshqa mamlakatlarda keng tarqalgan.
Uning she’riyati va g‘oyalari keyingi shoir va mutafakkirlar, xususan, Bobur, Abdurahmon Jomiy, Fuzuliy, Mashrab kabi ijodkorlarga ilhom manbai bo‘lgan.
Xulosa
Alisher Navoiy buyuk shoir, mutafakkir va davlat arbobi sifatida jahon madaniyatida muhim o‘rin egallaydi. Uning ijodi o‘zbek tilining rivojlanishiga ulkan ta’sir ko‘rsatgan va adabiyotda yangi yo‘nalishlar ochib bergan.
Bugungi kunda Navoiy asarlari jahon miqyosida o‘rganilmoqda va uning ma’naviy merosi hanuz dolzarb bo‘lib qolmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar
- Alisher Navoiy. Xamsa. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1991.
- Alisher Navoiy. Muhokamat-ul-lug‘atayn. – Toshkent: Fan, 1961.
- Navoiy, A. Majolis un-nafois. – Toshkent: Fan, 1987.
- Mutalibov, A. Alisher Navoiy: Hayoti va ijodi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2001.
- Oripov, H. Navoiy ijodining badiiy xususiyatlari. – Toshkent: Adabiyot, 2005.
- Shukurov, S. Alisher Navoiy falsafasi va tasavvuf. – Toshkent: Ma’naviyat, 2010.
- Qosimov, B. Alisher Navoiy merosi va o‘zbek adabiyoti. – Toshkent: Fan, 2015.
Yoshlar bilan ishlash, ma’naviyat va ma’rifat bo‘limi xodimi R.Oltinboyev
