Mahmudxo‘ja Behbudiy – o‘zbek jadidchilik harakatining eng yetuk vakillaridan biri, ma’rifatparvar, publitsist, dramaturg va ijtimoiy islohotchi sifatida tanilgan shaxsdir. U 1875-yilda Samarqandda tug‘ilgan va hayoti davomida millatning uyg‘onishi, taraqqiyoti hamda ta’lim islohotlari yo‘lida katta hissa qo‘shgan. Behbudiy o‘z zamonasining ilg‘or ziyolilaridan biri sifatida xalqni jaholatdan chiqarish, ilm-ma’rifat bilan yuksaltirish tarafdori bo‘lgan. U nafaqat ta’lim sohasida islohotlar o‘tkazgan, balki ijtimoiy va madaniy masalalar bo‘yicha ham chuqur fikrlari bilan tanilgan.
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Markaziy Osiyo qoloqlik botqog‘iga botib qolgan, eskicha ta’lim ustuvor bo‘lib, zamonaviy bilimlar yetarlicha o‘qitilmagan. Bu holatni o‘zgartirish uchun jadidchilik harakati paydo bo‘ldi. Jadidchilar G‘arb tajribasini o‘rganib, zamonaviy fan va texnologiyalarni o‘z milliy qadriyatlari bilan uyg‘unlashtirishga intilganlar.
Behbudiy jadidchilik harakatining yetakchilaridan biri sifatida ta’limni modernizatsiya qilish va matbuot orqali xalqni savodli qilishga katta e’tibor qaratdi. Uning fikricha, ta’lim taraqqiyotning kaliti bo‘lib, agar xalq ilm olmasa, mustaqil va taraqqiy etgan jamiyatni qurish imkonsiz bo‘ladi. Shu bois u yangi usul maktablarini tashkil etdi, milliy matbuotga asos soldi va o‘z asarlari orqali xalqni ongli hayot kechirishga chorladi. Uning bu boradagi faoliyati jadidchilik harakatining asosiy yo‘nalishlaridan biriga aylandi.
Behbudiyning maqsadi nafaqat ta’limni isloh qilish, balki millatni yuksaltirish, xalqni savodli, dunyoqarashi keng va zamonaviy tafakkurga ega qilish edi. U o‘z davrida shaxsiy manfaatlarni emas, balki butun millat istiqbolini o‘ylagan holda harakat qilgan. Shu sababli uning faoliyati nafaqat XX asr boshlarida, balki bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan.
Mahmudxo‘ja Behbudiy jadidchilik harakatining asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan ta’lim islohoti yo‘lida katta hissa qo‘shgan. U yangi usul maktablarini tashkil etish orqali xalqning savodxonligini oshirishni maqsad qilgan. An’anaviy maktablarning zamonaviy ilmdan uzoqlashgani, eski ta’lim metodlarining samarali emasligi uni ta’lim sohasida tub burilish qilishga undagan.
1903-yilda Behbudiy Samarqandda birinchi yangi usul maktabini ochdi. Bu maktabda o‘quvchilar eski maktablardan farqli ravishda tez va samarali o‘qish hamda yangi bilimlarni egallash imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Yangi usul maktablarining asosiy xususiyatlari:
O‘quvchilarga arab alifbosi asosida tez yozish va o‘qish o‘rgatilgan.
Matematika, geografiya, tarix, tabiatshunoslik kabi zamonaviy fanlar o‘qitilgan.
O‘quv jarayoni qulay va tushunarli usullarda tashkil etilgan.
Bu maktablar xalq orasida tez tarqalib, boshqa jadidlar tomonidan ham qo‘llab-quvvatlandi. Behbudiy faqat Samarqandda emas, balki boshqa viloyatlarda ham yangi usul maktablari ochilishiga ilhom bergan.
Behbudiy faoliyat yuritgan davrda Markaziy Osiyoda asosiy ta’lim muassasalari eski uslubdagi maktablar edi. Ammo maktablardagi ta’lim tizimi o‘rta asrlardan beri deyarli o‘zgarmay kelayotgan edi.
Behbudiy eski maktablarning zamonaviy ilmlarga befarq ekanligini tanqid qilgan. Uning fikricha, xalqni savodli va taraqqiyparvar qilish uchun yangi usul ta’limi kerak edi. Shu sababli u bu maktablar orqali yosh avlodni ilm-fan va zamonaviy bilimlar bilan tanishtirishga harakat qildi.
Behbudiy jadid maktablari uchun maxsus o‘quv dasturlarini ishlab chiqdi. U quyidagi yangiliklarni joriy etgan:
Savod chiqarishning tezkor usuli – Behbudiy usuli bilan ular atigi bir necha oy ichida yozuv va o‘qishni o‘rganishlari mumkin edi.
Zamonaviy fanlarni kiritish – matematika, geografiya, tarix, tabiatshunoslik kabi fanlarni o‘rgatish orqali bolalarning tafakkurini rivojlantirishga intilgan.
Darslik va o‘quv qo‘llanmalarini yaratish – Behbudiy zamonaviy o‘quv qo‘llanmalarini ishlab chiqishga harakat qilgan.
Behbudiy ta’lim sohasida nafaqat amaliy faoliyat bilan, balki ilmiy-ijodiy yo‘nalishda ham katta hissa qo‘shgan. U turli gazetalarda ta’lim va milliy uyg‘onish mavzusida maqolalar yozgan, o‘quvchilar uchun qo‘llanmalar yaratgan. Uning eng muhim asarlaridan biri “Padarkush” dramasi bo‘lib, unda eski va yangi dunyo o‘rtasidagi ziddiyat, jaholat va ilm o‘rtasidagi kurash aks ettirilgan.
U ta’lim bo‘yicha quyidagi fikrlarni ilgari surgan:
“Ilmsiz xalq – kelajaksiz xalq”
“Biz o‘zimizni dunyoviy ilmlardan cheklasak, millat sifatida yo‘q bo‘lamiz”
“Bolalarimizni faqat eskicha ilmi bilan cheklamay, ularga yangi bilimlar berishimiz lozim”.
Behbudiyning bu fikrlari uning ta’limga bo‘lgan yuksak e’tiborini va taraqqiyotga ishonchini ko‘rsatadi.
Mahmudxo‘ja Behbudiy o‘z zamonasida faqat ta’lim bilan cheklanmay, matbuot orqali ham xalq ongini yuksaltirishga harakat qilgan. U 1913-yilda Samarqandda “Oyna” gazetasini tashkil etib, uni jadidchilik g‘oyalarini tarqatishning asosiy vositalaridan biriga aylantirdi.
“Oyna” gazetasining asosiy maqsadlari:
Yangi usul maktablarini targ‘ib qilish va savodxonlikni oshirish.
Milliy o‘zlikni anglashni kuchaytirish, mustamlakachilik siyosatiga qarshi ma’rifiy kurash olib borish.
Dunyo siyosati, ilm-fan va iqtisodiy yangiliklar haqida xalqni xabardor qilish.
Diniy ekstremizm va jaholatga qarshi fikrlarni targ‘ib qilish.
“Oyna” gazetasi o‘sha davrda Turkiston hududida eng nufuzli gazetalardan biri bo‘lib, unda faqat o‘zbek ziyolilari emas, balki butun Markaziy Osiyoning ilg‘or fikrli kishilari o‘z maqolalarini chop etishgan. Behbudiy gazeta orqali millatning kelajagi uchun muhim bo‘lgan dolzarb masalalarni ko‘tarib chiqqan.
Behbudiy o‘z maqolalarida asosan ta’lim, milliy uyg‘onish, jamiyat islohoti, ayollar huquqlari va mustamlakachilikka qarshi kurash kabi mavzularni yoritgan. Uning maqolalari xalq orasida yangicha fikrlash va ma’rifatparvarlikni kuchaytirishga xizmat qilgan.
Uning maqolalarida quyidagi asosiy fikrlar ilgari surilgan:
Savodsizlikka qarshi kurash: “Xalqning qoloqligi sababi – ilm yo‘qligida. Biz kitob o‘qishni va ilm izlashni odat qilmasak, kelajak bizniki bo‘lmaydi”
Ayollar ta’limi: “Agar biz ayollarimizni savodli qilmasak, millat hech qachon taraqqiy eta olmaydi”
Ijtimoiy islohotlar zarurligi: “Zamonaviy fanlar va yangicha tafakkur orqali biz o‘zimizni o‘zgartirishimiz kerak”.
Behbudiy o‘zining maqolalari orqali xalqning saviyasini oshirishni va ularni milliy o‘zligini anglashga undashni maqsad qilgan. U nafaqat ta’lim masalasini, balki siyosiy va iqtisodiy masalalarni ham ko‘tarib chiqqan.
Behbudiy matbuot orqali milliy o‘zlikni anglash va ta’limning muhimligini targ‘ib qilgan. Uning fikricha, millat taraqqiyotga erishishi uchun avvalo o‘zligini anglab yetishi kerak. Shu sababdan u matbuot sahifalarida millatning tarixiy ildizlari, madaniyati va o‘zbek tilining ahamiyatini yoritishga katta e’tibor qaratgan.
Uning asosiy g‘oyalari quyidagilar edi:
Milliy o‘zlikni anglash: O‘zbek xalqi o‘z tarixini, madaniyatini va tilini hurmat qilishi kerak.
Ta’lim va axborot tarqatish: Har bir odam zamonaviy ilmlarni o‘rganishi lozim.
Ijtimoiy mas’uliyat: Har bir fuqaro millat va vatan ravnaqi uchun o‘z hissasini qo‘shishi kerak.
Behbudiy va uning matbuotdagi faoliyati tufayli jadidchilik g‘oyalari keng tarqalib, xalq orasida ma’rifatparvarlik harakati kuchaydi.
Mahmudxo‘ja Behbudiy ayollar ta’limi va ularning jamiyatdagi o‘rniga katta e’tibor qaratgan jadid ziyolilaridan biri edi. Unga ko‘ra, millat taraqqiyoti faqatgina erkaklarning savodli bo‘lishi bilan emas, balki ayollarning ham ilm olishiga bog‘liq edi. Chunki savodsiz ona o‘z farzandiga yetarlicha bilim bera olmaydi va bu butun jamiyatning ortga qaytishiga sabab bo‘ladi.
Behbudiy ayollar ta’limi bo‘yicha shunday fikr bildirgan:
“Millatni taraqqiy ettirish uchun avvalo onalarimizni tarbiyalashimiz lozim”
“Agar ayollarimiz o‘qimasa, millatimiz hech qachon ilg‘or bo‘la olmaydi”
Shu sababdan u ayollar uchun ham yangi usul maktablarini tashkil etish kerakligini ta’kidlagan va bunday maktablarni ochishga harakat qilgan. Uning bu g‘oyalari o‘sha davrda katta qarshiliklarga duch kelgan, chunki ko‘pchilik ayollarning savodli bo‘lishini ortiqcha deb bilgan. Shunga qaramay, Behbudiy ayollar maktablari ochish harakatida davom etgan va ayollarning jamiyatdagi o‘rnini oshirishga intilgan.
Behbudiy nafaqat ta’lim, balki siyosiy va iqtisodiy masalalar bo‘yicha ham chuqur fikr yuritgan. Uning fikricha, o‘zbek xalqi faqat ilm olish bilan emas, balki siyosiy va iqtisodiy jihatdan ham mustahkam bo‘lishi kerak.
Siyosiy qarashlari:
U Turkiston xalqlarining o‘z taqdirini o‘zi belgilashini yoqlagan va Rossiya imperiyasining zulmini tanqid qilgan.
Xalqning siyosiy ongini yuksaltirish uchun matbuot va ta’lim tizimi orqali milliy uyg‘onishni qo‘llab-quvvatlagan.
Mustamlaka siyosatining salbiy ta’siri haqida maqolalar yozgan va mustaqil fikrlovchi jamiyatni shakllantirishga harakat qilgan.
Iqtisodiy qarashlari:
Millat taraqqiyoti uchun zamonaviy hunarmandchilik va savdo-sanoatni rivojlantirish zarurligini ilgari surgan.
Xalqni iqtisodiy jihatdan rivojlantirish uchun savdo va bank tizimini isloh qilish kerakligini ta’kidlagan.
Boylikni faqat o‘z manfaatlari uchun ishlatish emas, balki butun jamiyatni rivojlantirish yo‘lida sarflash kerakligini aytgan.
Behbudiy bu fikrlarini “Oyna” gazetasi orqali ham keng targ‘ib qilgan va iqtisodiy qoloqlikni yengish uchun milliy tadbirkorlikni rivojlantirishni muhim deb bilgan.
Behbudiy ilgari surgan g‘oyalar o‘sha davrda hamma tomonidan qo‘llab-quvvatlanmagan. Ayniqsa, eskicha tafakkur tarafdorlari va mustamlakachilik siyosatidan manfaatdor bo‘lgan kuchlar uning faoliyatiga qarshi chiqqan.
Qarshiliklarga asosiy sabablar:
Ayollar ta’limiga bo‘lgan qarshilik: Ko‘pchilik an’anaviy jamiyat vakillari ayollarning o‘qishini qabul qilmagan, bu esa Behbudiyning harakatlariga to‘sqinlik qilgan.
Mustamlakachilik siyosati: Rossiya imperiyasi Behbudiyning jadidchilik harakatini xavfli deb bilgan va uni nazorat ostiga olishga harakat qilgan.
Mahmudxo‘ja Behbudiy va jadidchilik harakati Turkiston xalqlarining ijtimoiy, siyosiy va madaniy hayotida katta o‘zgarishlarga sabab bo‘ldi. Uning faoliyati natijasida:
Yangi usul maktablari keng tarqaldi – Jadid maktablari qisqa vaqt ichida butun Turkiston bo‘ylab yoyildi. Ushbu maktablarda o‘qigan yoshlar keyinchalik turli sohalarda faoliyat yuritib, jamiyatning rivojlanishiga hissa qo‘shdilar.
Milliy matbuot shakllandi – Behbudiy “Oyna” gazetasi orqali jamiyatda milliy o‘zlikni anglash jarayonini tezlashtirdi va ma’rifiy harakatni targ‘ib qildi. Uning izidan boshqa jadid gazetalar ham paydo bo‘ldi.
Ayollar ta’limi rivojlandi – Behbudiy ayollar ta’limiga e’tibor qaratgani sababli jamiyatda ayollar o‘qitilishiga bo‘lgan munosabat asta-sekin o‘zgarib bordi.
Siyosiy uyg‘onish kuchaydi – Behbudiy va uning hamfikrlari milliy taraqqiyot, millatning o‘z taqdirini o‘zi belgilashi haqida fikrlar ilgari surishdi. Bu esa Turkiston xalqlari orasida mustaqillik g‘oyalarining shakllanishiga zamin yaratdi.
Behbudiy o‘zi ko‘zlagan barcha maqsadlarga erisha olmagan bo‘lsa-da, uning sa’y-harakatlari jamiyat taraqqiyotiga ulkan ta’sir ko‘rsatdi.
Sovet davrida jadidchilik harakati rasmiy ravishda “burjuaziya millatchiligi” va “kontrrevolyutsion g‘oya” sifatida qoralandi. Behbudiy va boshqa jadidlarning merosi yo‘q qilinib, ularning ishi reaksion, mustamlakachilikka qarshi yo‘nalgan harakat sifatida ko‘rsatildi.
Jadidlarning ko‘pchiligi repressiyaga uchradi – 1930-yillarda Stalin repressiyalari natijasida Behbudiy izdoshlari bo‘lgan ko‘plab ziyolilar, jumladan, Cho‘lpon, Fitrat, Munavvarqori kabi arboblar qatag‘on qilindi.
Jadidchilik mafkurasi taqiqlangan – Yangi sovet ta’lim tizimi jadidchilikni eskilik sarqiti sifatida baholab, Behbudiy ilgari surgan g‘oyalarga qarshi targ‘ibot olib bordi.
Matbuot va ilmiy asarlar senzuraga uchradi – Behbudiy asarlari va jadidchilik harakati bilan bog‘liq materiallar uzoq yillar davomida ommaga taqdim etilmadi.
Shunday bo‘lsa-da, Sovet ta’lim tizimi jadidlar ilgari surgan ayrim g‘oyalarni o‘z ichiga oldi, masalan, ayollar ta’limi va zamonaviy fanlarning o‘qitilishi.
Bugungi kunda Mahmudxo‘ja Behbudiy va jadidchilik harakati milliy ma’naviyat va ta’lim rivojida muhim o‘rin egallaydi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng, Behbudiyning ilmiy-ma’rifiy merosi qayta tiklana boshlandi.
Yangi usul maktablari an’anasi davom etmoqda – Hozirgi zamon ta’lim tizimi Behbudiy ilgari surgan metodlarga asoslangan bo‘lib, tezkor savod chiqarish, zamonaviy fanlarga e’tibor qaratish va milliy ma’rifatni rivojlantirish tamoyillariga amal qiladi.
Milliy o‘zlikni anglash mustahkamlandi – O‘zbekiston ta’lim tizimida o‘zbek tili, milliy madaniyat va tarixni o‘rganish muhim o‘rin egallaydi. Bu jihatlar Behbudiy va jadidchilik g‘oyalari bilan bog‘liq.
Ayollar ta’limi rivoj topdi – Bugungi kunda ayollar ta’limi davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylandi, bu esa Behbudiy orzu qilgan jamiyat qurilishiga muhim qadam bo‘ldi.
Jadidchilikka bo‘lgan qiziqish ortdi – O‘zbekistonda Behbudiy va uning zamondoshlari haqida ko‘plab ilmiy tadqiqotlar, maqolalar va kitoblar chop etilmoqda. Uning merosi nafaqat tarixiy yodgorlik sifatida, balki bugungi taraqqiyot uchun muhim tajriba sifatida o‘rganilmoqda.
1919-yilda Behbudiy bosmachilar tomonidan qatl etilgan, bu esa uning faoliyati va g‘oyalariga qarshi bo‘lgan kuchlarning ta’siridan dalolat beradi. Uning o‘limi jadidchilik harakati uchun og‘ir yo‘qotish bo‘ldi ammo u boshlab bergan ma’rifat yo‘li keyingi avlodlar tomonidan davom ettirildi.
Mahmudxo‘ja Behbudiy o‘zbek jadidchilik harakatining eng yorqin vakillaridan biri sifatida ta’lim va ijtimoiy sohada chuqur iz qoldirdi. Uning faoliyati milliy uyg‘onish, zamonaviy ta’lim tizimini shakllantirish va xalq ongini yuksaltirishga qaratilgan bo‘lib, bu yo‘lda u o‘z hayotini fido qildi.
Behbudiy o‘zining yangi usul maktablarini tashkil qilishi, milliy matbuot va publitsistikani rivojlantirishi, ayollar ta’limini targ‘ib qilishi hamda siyosiy va iqtisodiy masalalarda ilg‘or fikrlarni ilgari surishi bilan o‘z davri uchun katta ahamiyat kasb etdi. Uning sa’y-harakatlari natijasida o‘zbek xalqida ilm-ma’rifatga bo‘lgan ehtiyoj ortdi, milliy uyg‘onish jarayoni tezlashdi va mustamlakachilik zulmiga qarshi ongli kurash shakllandi.
Sovet davrida jadidchilik harakati qattiq ta’qib ostiga olindi, ammo Behbudiy va uning izdoshlari boshlab bergan islohotlar keyinchalik o‘z natijalarini berdi. Hozirgi O‘zbekiston ta’lim tizimida zamonaviy fanlarni o‘qitish, milliy g‘ururni shakllantirish va ayollar ta’limini rivojlantirish kabi jihatlar Behbudiy ilgari surgan g‘oyalarga asoslanadi.
Bugungi jamiyat uchun Behbudiy g‘oyalari qanday ahamiyatga ega?
Zamonaviy ta’lim tizimida uning islohotlari izlari bor. Savodxonlikni oshirish, fanlarni keng qamrovda o‘qitish va o‘quv dasturlarini modernizatsiya qilish – bularning barchasi Behbudiy ilgari surgan g‘oyalar bilan uyg‘unlashadi.
Matbuot va axborot erkinligi g‘oyalari davom etmoqda. Behbudiy matbuotni xalq ongini uyg‘otish vositasi deb bilgan. Bugungi kunda O‘zbekistonda matbuot va jurnalistika rivojlanib, jamiyatda muhim rol o‘ynaydi.
Milliy o‘zlikni anglash va mustaqil tafakkur shakllanmoqda. Uning milliy uyg‘onish haqidagi fikrlari bugungi O‘zbekiston jamiyatida ham dolzarb bo‘lib, yosh avlodning ma’naviy tarbiyasida muhim o‘rin egallaydi.
Xulosa qilib aytganda, Mahmudxo‘ja Behbudiy – xalq ma’rifati va taraqqiyoti yo‘lida fidoyilik bilan harakat qilgan mutafakkir. Uning ta’lim sohasidagi islohotlari, matbuotdagi faoliyati va ijtimoiy-siyosiy g‘oyalari bugungi kunda ham o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan. U qoldirgan meros O‘zbekistonning ilmiy, madaniy va ma’rifiy rivojlanishiga xizmat qilmoqda va kelajak avlodlar uchun ibrat manbai bo‘lib qolmoqda.
Abdurahmon ISMOILOV,
Imom Buxoriy nomidagi Toshkent islom instituti talabasi
