“Мушорака” (шерикчилик) — араб тилидан олинган бўлиб, «шерикчилик қилиш» маъносини англатади. Ислом молиясида мушорака, фоизга асосланган кредитларнинг адолатли ва барқарор муқобили сифатида кўрилади. Бу восита орқали молиявий муассасалар ва тадбиркорлар ўртасидаги муносабатлар адолат ва ўзаро хамкорлик асосида шаклланади. Мушораканинг асосий моҳияти шундан иборатки, у фойда ва зарарни барча шериклар ўртасида тақсимлаш принципига асосланади. Бу мақолада мушораканинг асосий тамойиллари, унинг замонавий молиялаштиришдаги ўрни ва амалиётда қўлланишидаги муаммолар ҳақида тўхталамиз.
1. Мушораканинг асосий тамойиллари:
Мушораканинг асосий тамойиллари ислом молиясининг асосий қоидаларига асосланади. Улар қуйидагиларни ўз ичига олади:
1. Фойда ва зарарни тақсимлаш: Мушоракада фойда ва зарар барча шериклар ўртасида уларнинг сармоя киритган улушларига мутаносиб равишда тақсимланади. Фойда олдиндан белгиланмайди, балки тижорат фаолиятининг натижаларига кўра аниқланади. Зарар ҳолатида ҳар бир шерик ўз сармоясининг улушига мутаносиб зарарни кўтаради;
2. Шартноманинг озодлиги: Мушорака шартномаси барча томонларнинг розилиги билан тузилади. Шартномада фойдани тақсимлаш нисбати, тижоратни бошқариш тартиби ва бошқа муҳим шартлар аниқ кўрсатилиши керак;
3. Капиталнинг табиати: Мушоракада капитал одатта нақд пул кўринишида бўлади, аммо баъзи фиқҳий мазҳаблар маҳсулот ёки хомашё кўринишидаги капитални ҳам қабул қилади. Капиталнинг қиймати шартнома тузилган кундаги бозор баҳоси асосида аниқланади;
4. Тижоратни бошқариш: Мушоракада барча шериклар тижоратни бошқаришда иштирок этиши мумкин. Агар бир томон тижоратни бошқаришни ўз зиммасига олса, у фойданинг қўшимча улушини олиши мумкин.
2. Мушораканинг замонавий молиялаштиришдаги ўрни:
Замонавий иқтисодий тизимда мушорака ислом банклари ва молиявий муассасалар томонидан кенг қўлланилади. Уларнинг асосий вазифаси фоизга асосланган кредитларнинг ўрнига адолатли ва барқарор молиялаштириш воситаларини таклиф қилишдир. Мушораканинг замонавий молиялаштиришдаги аҳамиятини қуйидаги жиҳатлардан кўриш мумкин:
1. Лойиҳаларни молиялаштириш: Мушорака лойиҳаларни молиялаштиришда самарали восита сифатида ишлатилади. Мисол учун, ислом банклари саноатчилар ва тадбиркорларга лойиҳаларни амалга ошириш учун маблағ ажратиб, уларнинг фойдасини тақсимлашда иштирок этади;
2. Кичик ва ўрта бизнесни қўллаб-қувватлаш: Мушорака кичик ва ўрта бизнесларни ривожлантиришда муҳим роль ўйнайди. Бундай бизнеслар учун кредит олиш қийин бўлган шароитда, мушорака орқали сармоя киритиш ва фойдага эга бўлиш имконияти яратилади;
3. Ижтимоий адолатни таъминлаш: Мушораканинг асосий мақсади ижтимоий адолатни таъминлашдир. Фоизга асосланган кредитларда бойларнинг манфаатлари қашшоқ қатламнинг зарарига ишлайди, мушоракада эса барча томонларнинг манфаатлари ўзаро мутаносиб бўлади.
3. Мушоракани амалиётда қўллашдаги муаммолар:
Мушоракани амалиётда қўллашда қуйидаги муаммолар юзага келиши мумкин:
1. Фойдани баҳолаш қийинлиги: Мушоракада фойда олдиндан белгиланмайди, бунинг учун тижорат фаолиятининг натижаларини аниқ баҳолаш қийин бўлиши мумкин.
2. Рискни бошқариш: Мушоракада барча шериклар зарарни кўтаришга тайёр бўлиши керак. Бунинг учун рискни бошқариш механизмларини ишлаб чиқиш зарур.
3. Қонунчиликнинг етишмовчилиги: Баъзи мамлакатларда мушораканинг қонунчилик доираси етарли даражада ривожланмаган бўлиши мумкин, бу эса унинг қўлланилишини қийинлаштиради.
Хулоса: Мушорака ислом молиясининг асосий воситаларидан бири бўлиб, у фоизга асосланган кредитларнинг адолатли ва барқарор муқобилидир. Унинг асосий тамойиллари фойда ва зарарни барча шериклар ўртасида тақсимлаш, шартноманинг озодлиги ва капиталнинг табиатига асосланади. Замонавий молиялаштиришда мушорака лойиҳаларни молиялаштириш, кичик ва ўрта бизнесни қўллаб-қувватлаш ва ижтимоий адолатни таъминлашда муҳим роль ўйнайди.
Шу билан бирга, мушоракани амалиётда қўллашда фойдани баҳолаш, рискни бошқариш ва қонунчиликнинг етишмовчилиги каби муаммолар юзага келиши мумкин. Бу муаммоларни ҳал этиш орқали мушораканинг самарадорлигини ошириш ва унинг кенгроқ қўлланилишини таъминлаш мумкин.
Фойданилган адабиётлар:
1. Ашраф Али Таҳонавий, «Имдод ул-фатово».
2. Алижон Равшанов, “Ислом иқтисодиётида фиқҳий қоидалар” Тошкент, 2020.
3. Муҳаммад Тақий Усмоний, «Ислом молиясига кириш» Тошкент, 2021.
Абдулвоҳид БУРИБОЕВ,
ТИИ 4-босқич талабаси
