Kiyloniy Muhammad Xalifa – u 1962-yil 5-sentyabrda Misrning Giza shahri yaqinida tug‘ilgan. Uning to‘liq ism-sharifi arabcha manbalarda كيلاني محمد خليفة tarzida keltiriladi. U haqida ma’lumotlar nisbatan cheklangan bo‘lsa-da, uning ilmiy faoliyati asosan hadis va fiqh usuli yo‘nalishiga qaratilgani ma’lum. 1986-yilda Sudan Respublikasidagi Umm Durmon Islom universitetining Islomiy tadqiqotlar fakultetini tamomlagan. Shundan so‘ng u hadis va fiqh yo‘nalishida ilmiy izlanishlarini davom ettirib, yuqori malaka darajalarini qo‘lga kiritdi.
Muhammad Xalifa hadis ilmi va fiqh metodologiyasi bo‘yicha bir qator muhim ilmiy ishlar muallifidir. Uning eng mashhur asarlaridan biri – “Manhajul hanafiyya fi naqdil hadis baynan nazariya va tatbiq” nomli magistrlik dissertatsiyasi bo‘lib, ushbu ish 2010-yilda Qohiradagi “Dar as-Salam” nashriyotida kitob holida chop etilgan (1431 hijriy, 624 bet).
Mazkur asar Muhammad Xalifaning magistrlik darajasini olish uchun yozilgan tadqiqot ishlanmasi bo‘lib, unda hanafiy mazhabining hadisni baholash va tanqid qilish usullarini chuqur tahlil qilgan. Keyinchalik u doktorantura darajasini ham qo‘lga kiritib, Imom ad-Doruqutniyning “Sunan” asaridagi uslubini va uning fiqhiy ixtiloflarga ta’sirini o‘rgangan doktorlik dissertatsiyasini himoya qilgan.
Bu ishidan ko‘rinib turibdiki, Muhammad Xalifa hadis ilmining nazariy masalalarini fiqhiy nuqtai nazar bilan bog‘lashga ixtisoslashgan olimdir. Olimning ilmiy merosiga nazar solsak, u hanafiy olimlarining hadisga munosabatini qayta tahlil qilish, ularning tanqidiy qarashlarini yoritish hamda tarixiy nohaq timsollarni bartaraf etishga katta e’tibor qaratgan. Muhammad Xalifa asarlarida hanafiylarning hadislar bilan ishlash tamoyillari, ularning boshqa an’anaviy hadis ilmi maktablaridan farqli va o‘xshash jihatlari ochib beriladi. Jumladan, u hanafiylikka oid manbalardagi usuliy qoida va prinsiplarni keltirib, zamonaviy ilmiy uslubda sharhlaydi va dalillar bilan mustahkamlaydi. Uning ishlari nafaqat tarixiy-badiiy ahamiyatga ega, balki bugungi kunda fiqhiy qarorlar chiqarishda hadislarning o‘rnini to‘g‘ri anglashga ilmiy asos yaratadi.
Muhammad Xalifaning ilmiy asarlari, xususan “Manhajul Hanafiyya” asari, hozirgi zamon islom huquqshunosligi va hadisshunosligi sohalarida muhim manba sifatida qaralmoqda. Uning xulosalari va natijalari ko‘plab boshqa tadqiqotchilar, jumladan, hanafiy usul va an’analarga qiziqqan olimlar tomonidan iqtibos qilinib, muhokama etilmoqda. Masalan, Abdul Majid al-Turkmoniyning hanafiy hadisshunoslikka doir yirik tadqiqotlari ham Muhammad Xalifa yondashuviga hamohang ravishda, hanafiylar aslida sahih hadisni qiyosdan ustun qo‘yganini ta’kidlaydi.
Shu bois, Muhammad Xalifaning ilmiy asarlarini o‘rganish hadis va fiqh metodologiyasi chorrahasidagi ko‘plab masalalarni yoritishga xizmat qiladi. Zamonaviy islom olimlaridan biri bo‘lib, u hanafiy mazhabining hadislar bo‘yicha usulini o‘rganishga ixtisoslashgan. Manhajul hanafiyya asarining ilmiy rahbari yoki taqrizi mashhur ulamo Shayx Muhammad Said Ramazon Butiy ( محمد سعيد رمضان البوطي ) tomonidan yozilgani ma’lum. Shayx Muhammad Said Ramazon al-Butiy Suriya va umuman islom olamida taniqli faqih va mutafakkir bo‘lib, Muhammad Xalifaning ushbu ishini yuqori baholagan. Bu holat asarning ilmiy qiymatini oshiradi. Chunki Muhammad Said Ramazon Butiyning taqdimoti asarda keltirilgan ilmiy xulosalarning yetuk olim nazaridan o‘tganini ko‘rsatadi.
Muhammad Xalifa hanafiy mazhabining hadislarga munosabatini maxsus tadqiq qilgan ilk olimlardan emas. Undan avval ham bu mavzu ayrim ulamolar e’tiborida bo‘lgan. Masalan, Abdul Majid al-Turkmoniy tomonidan yozilgan “Dirosat fil ulumil hadis alal manhajil hanafiyya” (Hanafiylar manhajida hadis ilmlari bo‘yicha tadqiqotlar) nomli asar 2009 yilda nashr etilgan bo‘lib, u ham xuddi shu yo‘nalishda qimmatli ma’lumotlar beradi.
Shuningdek, XX asr oxiri va XXI asr boshlarida hindistonlik va pokistonlik olimlar (masalan, Zohid al-Kavsariy, Abul Hasan an-Nadaviy, Zafar Ahmad Usmoniy va boshqalar) hanafiy mazhabini himoya qilish va uning hadislarga doir dalillarini ko‘rsatish uchun qator asarlar yozgan. Ayniqsa, “E’lous Sunan” (Zafar Ahmad Usmoniy qalamiga mansub ko‘p jildlik to‘plam) va “Nasbur roya lil ahadisil hidoya” (Zaynuddin al-Zuhayliy asari) kabi ishlar hanafiy mazhabining har bir hukmi asosida dalil tariqasida keltirilgan hadislarni jamlagan.
Muhammad Xalifa ana shunday ilmiy an’ana davomchisi sifatida, oʻz tadqiqotida hanafiy usulchilarining hadisga doir qarashlarini tizimli ravishda o‘rganib chiqdi. Uning ilmiy merosining eng muhim qismi aynan ushbu “Manhajul Hanafiyya” asaridir. Bu asar nashr etilganidan soʻng ilmiy doiralarda iliq kutib olindi va 2016 yilda uning 2 yoki 3-nashri ham chop etilgani haqida ma’lumotlar bor. Kitob GoodReads kabi platformalarda ham muhokama qilinib, unda hanafiy manhajining boshqa hadis maktablari bilan qiyosan tahlil qilingani alohida e’tirof etilgan.
Marufjon MALIKOV,
TII 405-guruh talabasi
