Mahmudxo‘ja Behbudiy — o‘zbek adabiyotining yorqin namoyandalaridan biri, katta siyosiy va madaniy faoliyat olib borgan shaxsdir. U o‘zining ilmiy, badiiy va jamoat ishlarida katta iz qoldirgan.
Mahmudxo‘ja Behbudiy 1869-yilda Samarqandda tug‘ilgan. Dastlab diniy ta’lim olgan, lekin tez orada ilm-fan va madaniyat sohalariga qiziqishni boshlagan. O‘zi yozuvchi, shoir, jurnalist, pedagog, tarixchi va tashabbuskor sifatida tanilgan. Behbudiy, shuningdek, milliy uyg‘onish harakatining faol a’zosi bo‘lgan. Shuningdek, u bir qator muhim ma’ruzalar va risolalar yozgan. U o‘zbek tilida ilmiy adabiyotlar yaratishda katta hissa qo‘shgan va ko‘plab tahririyatlar ochgan.
Mahmudxo‘ja Behbudiy adabiyotda nafaqat o‘zbek tilida, balki Sharqning boshqa tillarida ham ijod qilgan. Uning asarlari ko‘pincha jamiyatning ijtimoiy, madaniy va siyosiy holatiga oid bo‘lib, milliy ongni uyg‘otish va o‘zbek xalqining erkinligi yo‘lida kurashish fikrini ilgari surgan.
Behbudiy shoir sifatida ham o‘zining she’rlarini yaratgan. U she’rlarida milliy va diniy qadriyatlar, xalqning o‘z huquqlari va erkinlikka bo‘lgan intilishi, jamiyatning ijtimoiy, axloqiy va ma’naviy masalalarini ko‘tarib chiqqan. Shuningdek, insoniyat, erkinlik, tenglik va ilmni targ‘ib qilishga intilgan. Turli falsafiy, diniy va ijtimoiy mavzularni yoritgan. “Fazlu husn” nomli she’riy asarida insonning ma’naviy yuksalishi, yaxshilik va go‘zallik haqidagi g‘oyalar ilgari suriladi.
Mahmudxo‘ja Behbudiyning adabiy merosi hozirgi kunda ham o‘rganilmoqda. U jadidchilik harakatining eng mashhur vakillaridan biri sifatida tarixda qolgan. Behbudiy o‘z davrining eng ilg‘or fikrlovchilaridan bo‘lib, o‘zbek xalqining uyg‘onishiga, madaniyatining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan.
Mahmudxo‘ja Behbudiy — o‘zbek adabiyotining yorqin vakillaridan biri bo‘lib, uning ijodi turli janrlarni o‘z ichiga oladi: she’r, drama, publitsistika va ilmiy asarlar. Behbudiy jadidchilik harakatining muhim namoyandalaridan biri sifatida, o‘z ijodida jamiyatni yangilash, xalqni uyg‘onishga chaqirish va ta’limni modernizatsiya qilish masalalariga alohida e’tibor qaratgan.
Behbudiy dramaturg sifatida ham o‘zining zamonaviy masalalariga yondashgan. U o‘z asarlarida jamiyatdagi noxush holatlarni va xalqning hayotidagi qiyinchiliklarni tasvirlagan. Eng mashhur dramalaridan biri “Tuhfah’ bo‘lib, bu asarda bir qator ijtimoiy va axloqiy mavzular yoritilgan. Ushbu drama orqali Behbudiy, jamiyatdagi illatlar, shu jumladan ta’lim va madaniyatni yangilash zarurligini ko‘rsatishga harakat qilgan.
Behbudiy jadidchilik harakatining yirik fikrlovchilaridan biri sifatida, “Tarixi jadid” asarini yozgan. Bu asar jadidchilik harakatining tamoyillarini va uning maqsadlarini tushuntiradi. Unda yangi ta’lim tizimini, ilm-fan va madaniyatning rivojlanishini qo‘llab-quvvatlaydi. Asarda ta’limni zamonaviy usullarda tashkil etish, jamiyatda yangi ma’naviy qadriyatlarni shakllantirish, xalqni yangilanishga chaqirish haqida gap boradi.
Mahmudxo‘ja Behbudiyning o‘z davrida nashr etgan “Shahriyorda” gazetasi juda ta’sirchan bo‘lgan. U gazeta orqali o‘zining ijtimoiy, siyosiy g‘oyalarini keng ommaga yetkazgan. Gazetada o‘quvchilarga yangi ta’lim metodlari, ilg‘or g‘oyalar va madaniy islohotlar haqida materiallar taqdim etilgan.
“Muqaddimatul adab” Behbudiy tomonidan yozilgan ilmiy maqoladir. Unda o‘zbek adabiyotining rivojlanishiga, yangi adabiy uslublarga va xalqni ilmga chaqirishga oid fikrlar keltirilgan. Bu risola Behbudiyning adabiyotga bo‘lgan yuksak e’tiborini va uning xalq uchun qilgan xizmatlarini ko‘rsatadi. “Qalb va ruh” asarida esa falsafiy va axloqiy qarashlarini aks ettiradi. U insonning ichki dunyosiga, qalb va ruhining pokligi masalasiga alohida e’tibor qaratgan. Asarda insonning axloqiy kamoloti va ma’naviy taraqqiyoti haqida gap boradi.
Behbudiy o‘zining ijodi orqali, o‘zbek milliy uyg‘onishining yorqin vakili sifatida tarixda qoldi. Uning asarlari, g‘oyalari va yondashuvlari bugungi kunda ham muhim ahamiyatga ega. Behbudiy nafaqat adabiyotda, balki o‘z davrining siyosiy va ijtimoiy muammolarini yoritishda ham katta hissa qo‘shgan. Uning ijodi, o‘zbek madaniyatining rivojiga olib kelgan. U o‘zining asarlari bilan nafaqat o‘z zamonasining, balki bugungi kunda ham xalqimiz uchun yo‘l-yo‘riq ko‘rsatadi.
Mahmudxo‘ja Behbudiy 1919-yilda Toshkentda vafot etgan, ammo uning asarlari va g‘oyalari bugungi kunda ham o‘zbek adabiyoti va madaniyatida muhim ahamiyatga ega.
Yoshlar bilan ishlash, ma’naviyat va ma’rifat bo‘limi boshlig‘i B.PARPIYEV
