Ibn Hojib (Usmon ibn Amr ibn Abu Bakr) hijriy 570-yilda (milodiy 1174) dunyoga kelgan. U o‘z davrining mashhur tilshunosi bo‘lib, nahv (arab grammatikasi), fiqh, usul, qiroat va mantiq fanlarida yuksak bilimga ega bo‘lgan. Ibn Hojib yashagan davr Islom olamida muhim siyosiy va ijtimoiy o‘zgarishlar bilan ajralib turadi. Bu davrda Salohiddin Ayyubiy o‘z hokimiyatini mustahkamlab, Misr va Shomda tartib o‘rnatgan, salibchilarga qarshi kurash olib borgan. Shu sababli, Ibn Hojibning ilmiy faoliyatini tushunish uchun uning yashagan tarixiy sharoitini tahlil qilish muhimdir.
Salohiddin Ayyubiy davrida siyosiy sharoit
Ibn Hojib tug‘ilgan davrda Islom olami notinchlikka duch kelgan edi. Aynan 1174-yilda Salohiddin Ayyubiy Misr ustidan to‘liq nazorat o‘rnatib, beqarorlikka barham berdi. U Asvon va Tud shaharlarida yuzaga kelgan qo‘zg‘olonlarni bostirib, mamlakatda tinchlik o‘rnatishga harakat qildi.
Keyingi yillarda Salohiddin Ayyubiy o‘z hokimiyatini yanada kengaytirish uchun Shomga yurish qildi va Damashq shahrini Zankiylar qo‘lidan tortib oldi. Bu harakat natijasida u Misr va Shom hududlarini yagona markaziy davlat ostida birlashtirdi. Shu bilan birga, Salohiddin Ayyubiy Yaqin Sharqda kuchayib borayotgan salibchilar tahdidiga qarshi kurash olib bordi.
Hijriy 583-yilda (milodiy 1187) bo‘lib o‘tgan Hittin jangida musulmonlar salibchilarga halokatli zarba berib, Quddusni o‘z nazoratiga oldi. Bu g‘alaba Islom tarixida katta burilish nuqtasi bo‘ldi. Salohiddinning vafotidan so‘ng (hijriy 589-yil, milodiy 1193), Ayyubiylar davlati ichki nizolar va hududiy mojarolar natijasida zaiflashdi. Mo‘g‘ullar va Mamluklarning bosqinlari esa bu sulolaning qulashiga olib keldi.
Ilm-fan va ta’limning rivojlanishi
Ibn Hojib yashagan davrda, harbiy va siyosiy beqarorlikka qaramay, ilm-fan va ta’lim rivojlanishda davom etdi. Ayyubiylar hukmdorligi ostida Misr va Shomda ko‘plab madrasalar barpo etilib, diniy va arabiy fanlar o‘qitildi. Ushbu madrasalar, asosan, mazhabiy yo‘nalishga ega bo‘lib, fiqh, tafsir, hadis, qiroat va nahv fanlariga katta e’tibor berilgan.
Ayyubiylar davrida Qur’oni Karimni o‘rganish va qorilarni tayyorlashga alohida e’tibor qaratilgan. Qur’onni yod olish bilan birga, fiqh, nahv va adabiyot kabi fanlar ham chuqur o‘qitilgan. Shu sababli, bu davrda qiroat ilmi va nahv fanlari bir-biri bilan chambarchas bog‘liq holda rivojlangan.
Misr va Shom nahv maktablarida ilmiy tadqiqotlar, asosan, avvalgi allomalarning asarlarini o‘rganish, ularni sharhlash va tahlil qilish asosida olib borilgan. Nahv ilmidagi eng muhim metodlardan biri ixcham matnlar va manzumalar yaratish, so‘ng ularni sharhlash bo‘lgan. Ibn Ya’ish, Saxoviy va Ibn Hojib kabi olimlar “Al-Mufassal” asariga sharhlar yozib, nahviy ta’lim rivojiga katta hissa qo‘shganlar.
Ibn Hojib va nahv ilmining ikki asosiy yo‘nalishi
Misr va Shom nahv maktablarida nahv ilmi ikki asosiy yo‘nalishga bo‘lingan edi:
- Birinchi yo‘nalish – Basra nahv maktabining qiyos va asoslariga tayangan bo‘lib, uning yetakchi vakillari Ibn Hojib va Abu Hayyon al-Andalusiy edi. Ushbu yo‘nalish grammatik qoidalarni qat’iy qiyos orqali tushuntirishni afzal bilgan.
- Ikkinchi yo‘nalish – Basra va Kufa nahv maktablarining fikrlarini inkor etmagan holda, mustaqil qarashlarga ega bo‘lgan yo‘nalish bo‘lib, Ibn Malik va Ibn Hishom uning asosiy namoyandalari hisoblanadi. Bu maktab grammatik qoidalarni yanada moslashuvchan yondashuv bilan izohlashga harakat qilgan.
Ibn Hojib nahv ilmi bo‘yicha o‘ziga xos uslubga ega bo‘lib, uning asarlari keyingi avlod olimlari tomonidan keng o‘rganilgan va sharhlangan. Uning ilmiy merosi tilshunoslik va grammatik tadqiqotlar rivojiga katta ta’sir ko‘rsatgan.
Xulosa
Ibn Hojib o‘z davrining murakkab siyosiy va ijtimoiy sharoitlarida ilmiy faoliyat olib borgan. Uning hayoti Salohiddin Ayyubiy davridagi muhim tarixiy voqealar bilan chambarchas bog‘liq. U ilm-fanning rivojiga katta hissa qo‘shgan bo‘lib, ayniqsa, nahv ilmi sohasida o‘zidan boy ilmiy meros qoldirgan.
Ibn Hojibning asarlari nafaqat nahvshunoslar, balki fiqh va qiroat ilmi bilan shug‘ullanuvchi olimlar tomonidan ham o‘rganilgan. Uning ta’siri keyingi avlod grammatiklari, jumladan, Ibn Malik va Ibn Hishomning ilmiy faoliyatida yaqqol seziladi. Shu sababli, uning ilmiy faoliyatini chuqur o‘rganish arab tilshunosligi tarixida muhim ahamiyat kasb etadi.
Nurislomxo‘ja UMBAROV,
TII 4-bosqich talabasi
