Истиъоза – бу “ أعوذ بالله من الشيطان الرجيم ”(Аъузу биллаҳи минаш шайтонир рожийм) дир.
Маъноси: “Қувилган шайтоннинг ёмонлигидан Аллоҳдан паноҳ беришини сўрайман”.
Айт: “Эй, Раббим! Мен Сендан шайтонларнинг васвасаларидан паноҳ беришингни сўрайман (Муминун, 97).
Имом Қуртубий: Иблисни шайтон дея номланди, буни сабаби ҳақдан узоқлашгани ва Аллоҳнинг буйруғидан юз ўгирганидир. Чунки инсу-жинларни ҳақдан юз ўгириб, узоқлашганини шайтон дейилади деганлар.
Шунингдек, ҳар бир пайғамбарга инсон ва жиннинг шайтонларини душман қилиб қўйдик (Анъом, 112).
Қуръон ўқимоқчи бўлган киши тиловатга киришишдан аввал истиозани айтиши керак.
فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ
Бу оятда Аллоҳ таоло: “Агар Қуръон ўқисанг, бас, қувилган шайтоннинг ёмонлигидан Аллоҳдан паноҳ беришини сўра” демоқда (Наҳл, 98).
Истиозани айтиш Қуръони карим тиловати учун тилни поклайди. Кишини Аллоҳнинг китоби Қуръони Каримни ўқишга тайёрлайди. Шайтоннинг васвасасидан сақлайди. Бутун вужуди ва шуурини Аллоҳ томон буради.
Баъзи уламолар бу оятдаги амрни вожиб деганлар, баъзилари эса мустаҳаб деганлар. Шунга кўра, истиозани ўқиш вожиб ёки мустаҳаб бўлади. Истиозани тиловатдан олдин бир марта ўқиса, кифоя қилади. Агар тиловат асносида бошқа иш аралашиб, тиловат тўхтаб қолса (масалан, бирор киши билан гаплашилса ёки туриб бирор иш бажариб келинса), истиоза яна қайта ўқилади. Агар тўсатдан аксириш, йўтал тутиши ёхуд шунга ўхшаш ихтиёрдан ташқари ҳолатлар содир бўлиб қолса, у ҳолда истиоза қайта ўқилмайди.
أعوذ– сўзи ҳақида “Лисанул – араб“ китобида шундай дейилади: “عاذ به, яъни “таянмоқ, ундан паноҳ сўрамоқ” маъносида”. Ҳадисдан мисол: Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам бир араб аёлга уйландилар. Ҳузурларига у аёл киритилганида шундай деди:أعوذ بالله منك яъни, мен сиздан Аллоҳ таоло томон қочаман, У Зотдан паноҳ сўрайман”. Пайғамбар алайҳиссалом: “ Сен паноҳ Берувчи Зотдан паноҳ сўрадинг, ўз аҳлингга кетавер”, – дедилар.
“Шайтон” – араб тилида “ бўйин товловчи, кеккайган, узоқлашган” деган маънони англатади. Араблар:شطنت داره яъни, унинг ҳовлисидан узоқлашдим, дейдилар. Сибавайҳ айтадилар:” Араблар бирор киши шайтоннинг ишини қилса تشيطنдейдилар” . Қуртубий (роҳматуллоҳи алайҳи): “Шайтон сўзи фақат жинларга хос эмас, балки, инсон ва ҳайвонларнинг ҳам бўйин товловчи, осийларини ҳам “шайтон” дейилади. Бунга оят яққол мисол “شياطين الإنس والجن” яъни, Инсон ва жинларнинг шайтонлари( Анъом 112-оят).
Ривоят қилинишича, Умар розияллоҳу анҳу бир эшакка миндилар. Ўзларини кеккайгандай ҳис қилдилар, шунда: “Мени шайтонга миндирибсизларку?” – дедилар. Хуллас “шайтон”– ҳар қандай яхшиликдан, раҳматдан фисқи туфайли узоқ, деганидир.
“Рожим” – яхшиликдан узоқ қилинган, улоқтирилган ҳамда васваса ва ёмонликни отувчи деган маънони англатади.
Қуртубий (роҳматуллоҳи алайҳи) шундай дейдилар: “رجم– аслида “тош отмоқ” дегани. Баъзан, “ражм” қатл, лаънат, ҳайдаш, сўкиш, маъноларида ҳам ишлатилади. Буларнинг барчаси қуйидаги оятда мужассам бўлган:
“Улар: эй Нуҳ, агар тўхтамасанг, албатта, тошбўрон қилганлардан бўлурсан”, дедилар” ( Шуаъро, 116).
“Истиоза” даги масалалар қуйидаги тартибдадир:
Баъзи олимлар намозда истиоза айтиш суннат эканлигига ижмоь қилганлар. Уни тарк қилиш намозни бузмайди хоҳ қасддан бўлсин, хоҳ бехосдан. Намоздан ташқарида Қуръон ўқувчига истиозани айтиши мустаҳабдир.
Машҳур тобеин Ато ибн Рабоҳ (роҳматуллоҳи алайҳи), истиозани айтиш вожиб, намозда бўлсин ёки ундан ташқарида бўлсин, фарқи йўқ, дейдилар.Бунга далил қилиб فإذا قرأت القرآن فاستعذ بالله, яъни, Қуръон ўқиган чоғингда, Аллоҳдан қувилган шайтон(шарри)дан паноҳ сўрагин (Наҳл, 98) оятининг зоҳирий маъносини ҳамда Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам бунда доимий бўлганликларини келтирадилар.
Кўпчилик олимлар: оятнинг маъноси, “Қуръон ўқимоқчи бўлсангиз, Аллоҳдан паноҳ сўранг”, деганидир. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам бунда доимий бўлганларига келсак, у зот бунданбошқа намознинг жуда кўп амалларида доимий бўлганлар. Масалан: намознинг ичидаги такбирлар ва тасбиҳлар. Ваҳоланки, булар вожиб эмас.
Баъзи олимларнинг наздида, Истиозани айтиш намоздами ёки ундан ташқаридами, фарқи йўқ, қироатдан олдин бўлиши керак. Бунга далил Абу Саид ал-Ҳудрий розияллоҳу анҳу айтадиларки: Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам кечаси намозга турсалар такбир ва санодан сўнг шундай дер эдилар: “Мен ўта Эшитувчи ва Билувчи бўлган Аллоҳдан лаънати шайтондан, унинг ёмонлигидан, фисқи фасоди ҳамда бузуқлигидан паноҳ сўраман”, (Термизий ривояти).
Иброҳим Нахаий роҳимаҳуллоҳ, истиоза қироатдан кейин бўлиши керак, деб ҳисоблайдилар. Бу гапга Довуд, Аҳмад ва Ибн Сирийнлар қўшилганлар.
Имом Муҳаммад “Осор” китобида шундай келтирадилар: “Беш ўринда имом овозини махфий қилади. Улар: сано айтганда, тааввузда (истиоза), Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳимда, омин айтганда ва “Аллоҳумма Роббана лакал ҳамд”ни айтганда”.
Иброҳим Нахаий роҳимаҳуллоҳдан ривоят қилинади. У киши айтадилар: “Намозда тўртта ўринда овоз махфий қилинади:сано айтганда, тааввузда (истиоза), Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳимда, омин айтганда”. Буни Абдурраззоқ ўз китобларида келтирганлар.
Абу Ҳанифа ва Имом Муҳаммад раҳматуллоҳи алайҳималарнинг наздиларида Истиозани қироат учун айтилади.
Имом Абу Юсуф раҳматуллоҳи алайҳи истиоза сано учун, деб ҳисоблайдилар. Шу ихтилофга кўра, масбуқ (яъни жамоатдан 1 ва ундан кўп ракаатдан кеч қолган киши) Имом Абу Ҳанифа ва Имом Муҳаммад раҳматуллоҳи алайҳималарнинг наздиларида истиозани айтади. Абу Юсуф раҳматуллоҳи алайҳининг наздиларида эса, масбуқ киши истиозани айтмайди. Чунки масбуқ ўзи давом эттираётган ракаатларида санони айтмайди. Зеро, у кишининг наздиларида истиоза сано учун айтмайди. Шунингдек, Ийд намозида истиозани айтилиши Абу Юсуф раҳматуллоҳи алайҳининг наздиларида сано айтилганидан кейингуч такбирдан олдин бўлади. Имом Абу Ҳанифа ва Муҳаммад раҳматуллоҳи алайҳималар, ийд намозларида истиоза қироат учун айтилгани сабаб уч такбирдан кейин бўлиши керак, деб ҳисоблайдилар.
Имом Шофеий ва Абу Ҳанифа роҳимаҳумаллоҳи алайҳималарнинг наздида, оятнинг зоҳирига биноан, истиозанинг айтилиши“ أعوذ بالله من الشيطان الرجيم ” бўлади ва бунга Жубайр ибн Мутъам розияллоҳу анҳу ривоят қилган ҳадис далилдир. Имом Аҳмад роҳматуллоҳи алайҳи: “Истиозанинг айтилиши“ أعوذ بالله السميع العليم من الشيطان الرجيم ” бўлади ва бунга Абу Саид Ҳудрий розияллоҳу анҳу ривоят қилган ҳадис далил”, – дейдилар.
Истиоза айтишнинг ҳикмати – банда ўзини ожизу нотавон, заиф ва қул эканини иқрор этиши ва Борий азза ва жалла барча зарар ва офатларни даф қилишга қодирлигини ҳамда шайтон инсонга очиқ-ойдин душман эканини эътироф этишидир.
Жафар Содиқ роҳматуллоҳи алайҳи шундай дейдилар: “Қироатдан олдин истиоза айтилиши шарт. Бошқа тоатлардан олдин истиоза айтилмайди. Қироатдан олдин айтилишининг ҳикмати банда тилини ёлғон, ғийбат, чақимчилик каби ёмон иллатлар билан нажосат қилади. Аллоҳ таоло банданинг тили пок бўлиб, шу пок тил билан Пок бўлган Зотнинг нозил қилинган каломини ўқиши учун бандани истиозага буюрди.
Истиозани овоз чиқариб ва махфий айтиладиган ҳолатлар
Овоз чиқариб айтиладиган ҳолатлар:
- йиғилишларда овоз чиқариб ўқилади;
- таълим ўрнида қироатни бошловчи киши овоз чиқариб ўқийди.
Махфий айтиладиган ҳолатлар:
- намозда;
- ўзи ёлғиз тиловат қилганида;
- таълим ўрнида, тиловат қилишни бошламаган бўлса.
Мир Араб ўрта махсус ислом билим юрти ўқитувчиси
Абдусамад Тожиддинов
