Қадимдан либос инсоннинг ижтимоий мавқеи, касб-корини англатган. Боёнлар, мусофир дарвешлар, ҳунарманд-савдогарлар, шунингдек, уруғ ва элатларни-да либосига қараб таниса бўлади. Боиси кийим маданият кўзгуси. Бугун йиртиқ-ямоқ шим, калта пайпоқ кийган ёшлар кўпайиб бормоқда. Бу ҳам маданият белгиси, дегувчилар топилади. Аммо бу каби “урф”лар халқимизнинг қадимдан мерос кийиниш маданиятига таъсир кўрсатаётганини кўриб, оғринамиз.
Биз “Ўзбекистон белгиси” кўкрак нишони совриндори, П.Беньков номидаги Республика рассомлар тайёрлаш мактабининг либослар дизайни катта ўқитувчиси Малика Қўзиева билан шу мавзуда суҳбатлашдик.
– Либос инсон хусусияти, феъл-атворига қанчалик боғлиқ ва қадимда туркий халқларда қандай кийиниш услублари бўлган?
– Либос инсоннинг турли хусусияти, маданияти, тарбияси, диди ва феъл-атворини таърифлаб берувчи кўзгудир. Туркий халқларнинг энг қадимги ва илк муҳим бўғинларидан бири бу – оғуз беклари, яъни она сут берган илк фарзанди – ўзбеклар бўлган дейишади. Шунинг учун ҳам туркий халқлар ичида энг катта тарихга эга бугунги турклар Ўзбекистонни ота юртимиз, деб аташади. Шу сабаб туркий халқлар маданияти бир-бирига яқин.
Камолиддин Беҳзод чизиб қолдирган бебаҳо миниатюра асарларида ҳам ота-боболаримизда кийиниш маданияти юксак бўлганини кўриш мумкин. Ундан ҳам аввалги, Афросиёб (Самарқанд), Варахша (Бухоро), Холчаён (Сурхондарё), Қизётган қалъа (Қадим Хоразм-Қорақалпоғистон) каби қадимги деворий суратлар орқали ҳатто эрамиздан аввалги, бугунги кўплаб халқлар ҳали ер юзида бўлмаган даврларда ватанимиз ҳудудида ўзига хос либослар мавжуд бўлганини кузатамиз. Қолаверса, қадимдан Ўзбекистон Буюк ипак йўли орқали Ғарб ва Шарққа кийим-кечак, пойабзал ва бош кийимлар учун барча иқлим ва ўлкаларга зарур бўлган пахта, ипак, қоракўл, момиқ, ошланган кўн ва тери етиштириб етказиб бергани ва бугунги кунда ҳам юртимиз дунёга турли либос учун қимматбаҳо табиий материалларни етиштирувчи энг йирик экспортёрлардан бўлиб келаётгани бежиз эмас. Бу ўзбек халқининг қадимдан юксак дид билан кийиниш маданиятига эга халқлардан бўлганини исботлайди.
– Либосларнинг жамиятдаги аҳамияти ва уларнинг мутаносиблиги ҳақида ҳам тўхталиб ўтсангиз?
– Либос, айниқса, бош кийим ҳамма даврларда, ҳамма халқларда муҳим аҳамиятга эга бўлган. Бош кийимга қараб одамнинг ижтимоий мавқеи, миллати, қайси элат ёки уруғга мансублиги, қайси табақадан экани, ёши, жинси, оилавий мақомигача билиш мумкин бўлган. Бежиз ҳукмдорлар тож, қаландар-дарвешлар қалпоқ, маълум ёшга қараб хоразмликлар чўгирмани турли рангдагисини, тошкентлик йигитлар уйланган ёки бўйдоқлигига, унаштирилганини билдирувчи каштали дўппилар киймаган. Шунинг учун бош кийим аввало эгасининг мақомини кўрсатиб турувчи “маълумотнома” бўлган. Бош кийим устки либос билан мутаносиб бўлиши ҳам керак. Нафақат кийиниш услуби, балки либослар ранглари ҳам бир-бирига мос бўлса, нур устига нур (бу мутаносибликни, айниқса, аёл-қизлар қойиллатади). Сабаби либос инсоннинг бутун бошли “ID картаси” вазифасини бажаради.
Машҳур рус ёзувчиси Константин Паустовскийнинг 1916 йилда ўзи кўрган ва уни даҳшатга солган воқеа – Ватан озодлиги учун курашган минглаб ўзбекларни Москва кўчалари бўйлаб бир неча кун давомида ҳайдаб ўтилгани ҳақида ёзар экан, уларнинг бошидаги дўпписини асосий белги сифатида кўрсатади: “Кўчалар бўйлаб соқчилар яшил ранг чопондаги минглаб ўзбекларни ҳайдаб боришарди. Ўрта Осиёдаги қўзғолонлар бостирилгач, ўзбекларни Мурманск сари, шимолий қутб темир йўлини қуриб, ўлиб кетмоғи сари бошлаб кетар эди. Қуруқ қор учқунлари уларнинг кумушранг нақшли қора дўппиларини қопларди. Бу маҳкумларнинг ўтиши бир неча кунлаб давом этди…” – деб ёзади у.
– Либослар тарихи мутахассиси сифатида қайси қадимги либосни ҳозирги даврга қайтаришни хоҳлайсиз?
– Мен аслида либослар дизайнериман. Кўпинча тарихий либос ва кийимлар лойиҳалари устида ишлаганим туфайли ва Павел Беньков номидаги рассомлар мактабида узоқ йиллардан буён либослар тарихидан дарс бериб келаётганим сабаб кўп йиллардан буён ўзбек ва жаҳон халқлари либослари тарихини ўрганаман. Табиийки, ўз ижодимда ҳам бу жуда қўл келади. Парижда, Лондонда, Москвада, Люксембургда, Урумчида бўлиб ўтган кўплаб халқаро либос танловлари ва фестивалларда тақдирланган либосларим айнан тарихий мавзуда ишлангани ва дизайнида аньанавий ўзбек матоларидан кенг фойдаланилгани – булар барчаси ушбу соҳада ҳали катта ижодий имкониятлар борлигини кўрсатади.
Кейинги йилларда миллий ўзликни англашга катта эътибор қаратилмоқда, мақом, бахшичилик, миллий ҳунармандчилик каби йўналишлар ривожлантирилмоқда. Бу албатта миллий либослар ривожига, уларни оммалаштиришга хизмат қилди. Аммо шу билан бирга, миллий матоларимиздан, айниқса, аёллар кийимларида ишлатиладиган ипак матолардан дидсизларча фойдаланиш ҳоллари афсуски кўпайди. Бу муаммоларнинг ечими миллий либослар тарихини чуқур таҳлил қилиб ўрганишда, деб ҳисоблайман.
– Ёшлар кийинишда Ғарбга кўр-кўрона тақлид қилиши ҳақида фикрингиз қандай?
– Биласизми, бундай мавзуларнинг кун мавзуси қилиб катта муҳокамага олиб чиқилиши нафақат ёшлар, балки аксарият катта ёшли юртдошларимизда ҳам кийиниш бобида билим ва заковат етарли эмаслигидан далолат беради. Бу ҳолатни мен ёшларимизнинг замонавий бўламан деб ярашса-ярашмаса кийиб, бегона маданиятларга эргашиб кетаётгани, халқимизнинг тарихий меросидан, кийиниш маданиятидан бехабар бўлиб қолаётганидан деб тушунаман. Бундай мавзуларни катта муҳокамага олиб чиқишдан кўра ёшларга ўрнак бўладиган миллий дизайндаги либосларни урфга айлантириш борасида бош қотирсак яхши бўлар эди.
Юлдуз Ўрмонова
суҳбатлашди.
Манба: Ўзбекистон миллий ахборот агентлиги https://uza.uz/uz/posts/libos-insonning-id-kartasi_266217
