Хаттотлик санъати Шарқ мамлакатлари маданиятининг ўзига хос йўналишидир. Маълумки, ушбу қадимий ва мумтоз санъат Ўрта Осиё, хусусан, Ўзбекистонга кириб келиши ва ривож топиши мазкур ҳудудда ислом динининг ёйилиши билан боғлиқ. Ўрта Осиё халқлари ислом динини қабул қилгач, бу ерда амалда бўлган уйғур, ўрхун-энасой, суғд, хоразмий каби қадимий ёзувлар истеъмолдан чиқиб, араб тили ва ёзуви илм-фан, ёзма ижод ва давлат ишларида асосий ёзув ўрнини эгаллаган. Йигирма саккизта ҳарфдан иборат бўлган араб алифбосининг дастлабки шакли – тик чизиқлар билан ифодаланувчи “хатти маъқалий” VII асрдан бошлаб ўз ўрнини араб ёзувининг энг қадимийси ва машҳури ҳисобланган “хатти куфий”га бўшатиб берган.
КУФИЙ хати араб юртларидаги машҳур хатлардан бири ҳисобланади. Бу хатга нисбатан “араб хати санъатининг энг гўзали ва чиройи” – деб таъриф берилган. Куфий хати масжид, минора, ёдгорликларда ва китоб ва асарлар ғилофларига зийнат бериш учун ёзилган. I асрда мусҳаф шариф куфий хатида битилган. Хат куфий номини олишига асосий сабаб қилиб, Умар (р.а.) халифалик даврида бино қилинган Куфа шаҳрига нисбат берилиши кўрсатилади[1].
Дастлаб бу “Куфа” номи хат номи жиҳатидан умуман истеъмолда бўлмаган. Хаттоки, бу хат номи ва ёзилиш қоидаларининг атамаси бу ном билан хеч ким билмаган. Куфа номи минтақа номи жиҳати билан истеъмолда бўлган бўлиб, Бобил ерларининг қадимги номи бўлган. Хатнинг бу ном билан аталишининг бир сабаби, “Бу хат овалсимон шаклда ёзилгани учун”[2], деб ҳам келтирилади.
Ножий Абу Ҳайён Тавҳидий “Рисолату ал-китаба” номли асарида: “Албатта, куфий хати 12 қоидадан иборат бўлиб, улар: исмоилий, маккий, маданий, андалусий, шомий, ироқий, аббосий, Бағдодий, машъаб, райҳон, мажуд ва мисрийдир”[3], – деб келтиради. Бироқ бу хатлар ўртасидаги фарқ шакл нуқтаи назаридан эмас, балки, макон, яъни, хаттотларнинг яшаган жойлари борасида. Куфий хати кўп турли хат сифатида эътибор қозонган.
Али Баддоҳ таъкидлашича: “Изланувчилардан бири куфий хатини ёзишлик учун бошқа турлар қўшилиб изланадиган бўлса, 20 минг шаклларга етишиши мумкинлигини айтиб ўтади. Кейинчалик бу хатни буткул муомаладан чиққанидан сўнг, қайта ўргана бошлаган Юсуф Аҳмад Мисрий куфий хати қоидаларини мустахкамлади ва асосий таркибларини қайд қилди. Кейинги хаттотлардан Юсуф Аҳмаднинг шогирди Муҳаммад Абдулқодир Абдуллоҳ “Миср хаттотлик санъати” мадрасаси асосчи устози бўлиб, бу хаттот ҳам етарлича ўз илмини хат илми бўйича кенг ёйди.
Куфий хати усули араб ёзувининг биринчи энг қадимий тури ҳисобланиб, бошқа хат усуллари шу асосда пайдо бўлган. Куфий усулининг энг қадимий ёдгорликларидан бири сифатида милодий 328-йилга тааллуқли бўлиб, тошга битилган ёзув Аннаморо (Сурия) қасридан топилди.
Исломдан кейин араб ёзуви жуда тез оммалаштирилди, кўп халқларнинг ёзувлари йўқ қилиниб, бу ёзувлар ўрнини араб ёзуви эгаллади. Дастлаб икки араб хат тури мавжуд бўлган: расмий “куфий” ва оддий “насх” усули.
Кейинги даврлар бу икки хатнинг вужудга келиши хусусида нотўғри қарашлар пайдо бўлган. Ўрта аср тилшунос олимлари араб ёзувини, хатнинг вужудга келишини ислом дини билан боғлайдилар ва куфий хатини биринчи араб ёзуви намунаси деб, Куфа шаҳрида пайдо бўлганини эътироф этадилар. Мумтоз “олтилик” хатларини шу услубдан вужудга келган деб ёзганлар. Илмда “куфий” хати араблар учун ислом дини пайдо бўлган вақтдан аввал ҳам мавжудлиги исботланган. У вақтларда ҳали Куфа шаҳри йўқ эди. Куфа халифа Умар даврида, эрамизнинг VII асрида асос солинган шаҳар эди.
“Куфий” хатига бу ном шартли тарзда берилган. Куфий хат ҳарфлари Сурия ёзуви алифбоси билан ўхшашлиги, хатнинг сон жиҳатлари ва мазкур алифбо ҳарфларининг ўрни жиҳатидан бир хил эканлигини ҳисобга олиб, бу хатнинг пайдо бўлишини Суриядаги “эстрагелло” хатидан келиб чиққан деган хулосага келиб мумкин. Бу хат семит хатлари турига киради.
Кейинроқ Марказий Арабистондаги изланишлар шундан гувоҳлик бердики, эрамизнинг биринчи асрларида Арабистон атрофида набатий хати муомалада экан. Охирги тадқиқотларнинг кўрсатишича, араб хатининг набатий хати билан яқин қариндошлик жиҳатлари бор экан. Мушоҳадалар шуни кўрсатмоқдаки, набатий хат усули “эстрагелло” ёзувига ўхшашлиги кўпроқ экан. “Куфий” хати ҳарфлари тўғри ва бурчакли шаклда акс эттирилгани қонуний характерга эгадир. Бу хат ростхат усули ва ўзининг чиройли нақшлари билан ҳашамат ва тантанадан дарак беради.
Авваллари бошқа бурчакли хатнинг вужудга келиши ҳақида аниқ фикр йўқ эди. XIX асрнинг бошларига қадар ўрта аср муаллифларининг фикрлари асосида бурчакли хатларни куфий хатлардан ё II асрда чиққан деб ҳисобланган, баъзилар эса милодий асрда хаттот ва вазир Абу Али Муҳаммад ибн Мукла (888-940) томонидан қайта ишлаш натижасида вужудга келган деб ҳисобланганлар[4].
Мисрда 1825-йилда араб тилида ёзилган папируслар топилди. Бу топилмалар ҳижрий I (VII аср бошлари) асрга тааллуқли экан. Яъни ислом пайдо бўлишидан олдин ҳам “насх” хати бор экан ва бу хат куфий хатининг қайта ишланиши натижасида вужудга келган бўлиб “насх” услубдаги ҳарфлар араб ёзувининг мустақил усули экан. Бу ҳарф ҳам набатий алифбосига бориб тақалади.
Дастлаб араб ёзуви алифбоси 22 та ҳарфдан иборат бўлиб, аломатлар белгилар қўйиш семитий тартиби билан келган ва “абжадий” номини олган. Унда ҳамма ҳарфлар қатъий равишда ўз кўринишига эга эмас эди. Масалан, “ж”, “х”, “ҳ”, “б”, “т”, “р”, “з” ва бошқа ҳарфлар дастлабки вақтда нуқтасиз кўринишда бўлган. Бу эса табиий равишда ўқувчига қийинчиликлар туғдирган. Ўқиш жараёнини осонлаштириш мақсадида биринчи ҳижрий аср ўрталарида сурияликлар бир қатор аломатларни нуқталар шаклида қабул қилганлар. Нуқталар сони биттадан учтагача бўлиб, ҳарфларнинг усти ва ё пастига қўйилар эди.
Бу нуқталар (яъни ҳарфлар ранг жиҳатидан бир хил), қўшимча аломатлар сифатида, ҳарфларни тушуниш учун хизмат қилган, аммо улар товуш ифодалаш жиҳатидан ҳар хил бўлган. Улар нуқталардан фойдаланиб кейинчалик яна 6 та ундош ҳарф қўшадилар. Бу ҳарфларсиз араб фонетикасининг барча нозикликлари ўз ифодасини топмайди. Бу янги аломатлар группаси “с”, “х”, “з”, “қ” ундошларининг нозикли томонларини тушунтириб берар эди, яъни бу товушларни талаффуз этиш жуда қийин эди. Бу аломатларни ифодалаши учун махсус белгилар ихтиро этиш зарур эмас эди.
Мавжуд 22 ҳарфлар ва қўшимча б та ҳарфлардан фойдаланиш кифоя бўлиб, фақат нуқталардан фойдаланиш керак бўлган. Шундай қилиб араб алифбоси ҳарфлари 28 тага етди. Бунга қўшимча равишда аломатлар сони ва унинг кўриниши илова этилди. Келгусида ҳамма ҳарфни, бир қаторда, бир тартибда қўйиш тараққий топти. Бу ҳолат ҳозиргача шу тартибда сақланиб қолган.
Ўрта асрлар муаллифлари хат тарихининг тараққиёти хусусида тадқиқотлар олиб борганлар. Аммо уларнинг дунёқараши, таълимоти ҳар хил эди. Шунга кўра, улар ўз қарашларига таянган ҳолда куфий хатининг келиб чиқиши, унинг тараққиёти, хатнинг услубий характери кабиларни тушунтириб берганлар. Ғарб мамлакатларига ўхшаб Шарқда ҳам хатнинг келиб чиқишига диний тус бериб, худодан билганлар.
Масалан, ўрта аср муаллифлари қадимги араб хати бўлмиш “куфий”нинг тараққий этганини Абу Толиб шахсиятига боғлаб талқин этганлар ва манбаларда баъзан у моҳир хаттот ва шу хатнинг асосчиси эканлиги таъкидланган. Жумладан, XVI асрнинг йирик хаттоти ва хаттотлик санъатига оид рисола эгаси Султон Али Машҳадий, олдинги араб манбаларга таяниб ёзади: “Муртазо (яъни Али) куфий хатига асос солган эди ва унинг тараккиёти ва ривожланишига сабабчи эди. Бошка кашф килинган барча хатлар, билгилки, куфий хатидир.
Куфий хати деб номланиши ҳақида бир неча фикрлар бор[5]:
- Куфа шаҳрида ижод этилгани учун Куфага нисбати берилиб “куфий” дейилган;
- Замонамиз олимларидан Бухоролик машҳур хаттот Абдулғофир Раззоқ Бухорий эса бу ҳақда шундай деганлар: “Икки дунё саодати бўлмиш Қуръони карим ҳам мана шу хатда битилган.
Ҳазрати Усмон розияллоҳу анҳу бошчилигида Қуръон китобат қилинди ва бир неча нусхада кўчиртирилди. У зот Қуръонни мана шу асл нусхадан кўчиришни буюрдилар. Шулардан бир нусхаси Куфа шаҳрига юборилган. Кейинчалик Ироқ, Хуросон, Ўрта Осиё халқлари мана шу Куфа шаҳрига юборилган Қуръондан нусха кўчирганлари учун у “Куфий Қуръон” ва “Куфий хати” деб атала бошлади ва шундай қилиб, “куфий” атамаси хат оламига кириб қолди. Шунингдек, уммавийлар замонида VII аср охирида тангалар куфий хатида зарб қилина бошлади. Кейинчалик куфий хатига нуқталар, эъроблар (замма, фатҳа, касра) қўйилди. Тафсир, ҳадис, фиқҳ, ақоид, тарих илмларининг шиддат билан ривожланиши хат ёзишнинг ҳам тез, равон ва қулай бўлишини тақозо қилар эди. Куфий хати эса анча мураккаб бўлгани учун замон талабларига тўла жавоб бера олмасди. Илоҳий илҳом орқали куфий хати асосида пайдо бўлган араб хатининг биринчи ихтирочиси бағдодлик Абу Али ибн Муқла (ваф.338/950 й.) ҳисобланади. Ибн Муқла маъқалий (куфий) хати асосида араб ёзувининг етти хил асосий турини ихтиро этган. Бу кишидан кейин Шайх Жамолиддин Ёқут Жазоирий (277–397/891–1007 й.й.) (алайҳи раҳма вал мағфира) Ибн Муқла таълимоти асосида муҳаққақ ва машҳур олти хатни мукаммаллаштиради.
Шунингдек, у насх хатининг ихтирочиларидан биридир. Манбаларда қайд қилинишича, Шайх Жамолиддин Ёқут Қуръони каримни ёқут хатида форсий таржимаси билан бирга минг адад кўчирган. Кейинчалик Ибн Баввоб (ваф.мил.1022 й.) ҳам хат услубининг гўзаллигини мукаммаллаштиради ва 36 хат туридан 17 хилини ихтиро қилади. Буюк хаттот Ёқут (XIII аср) ва бошқа улуғ хаттотлар араб ёзувига сайқал бериб, уларнинг янада мукаммал, жозибадор бўлишига ўзларининг бебаҳо ҳиссаларини қўшганлар, хатдаги услубларни охирига етказиб, такомиллаштирганлар” .
МУҲАҚҚАҚ – хаттотлик услуби, араб ёзувидаги мумтоз олти хат услубидан бири. Баъзи маълумотларга кўра, куфий хати асосида Ибн Муқлаъ ихтиро қилган дейилади.
Қадимий маъқалий ёзувига ўхшаб кетади. VII – XVII асрларда кенг қўлланган. Ўрта аср хаттотлари муҳаққақни энг мукаммал ва аниқ ёзув деб ҳисоблаганлар; бу хатда аниқ (табиий) фанларга оид рисолалар, Қуръон, ҳадислар битилган, бинолар китобаларида ҳам қўлланган. Ибн Баввоб, Ёқут Мустаъсимий, Жалол Жаъфар Ҳиравийлар бу хат устасидир.
“Муҳаққақ” сўзининг асл маъноси “ошкор бўлган”, “ҳақ қарор топган” деганидир. Луғатда эса тушунарли, возеҳ деб изоҳ берилган. Шу сабабдан “муҳаққақ” деб номланган бирор бир ҳарфнинг “ҳаққи соқит” бўлмаган, яъни ҳарфнинг бирор бир элементи тушиб қолмаган. Баъзи манбалар “муҳаққақ” усулининг яратилишини Ибн Мукла номига нисбат берадилар, аммо илмда бу фикр тасдиғини топмаган.
“Муҳаққак” усули Ибн Мукладан олдин ҳам маълум бўлган ва Ибн Муқла фақат бу ёзув усулини оламга машҳур қилган шахс бўлган. “Муҳаққақ” ёзуви аббосийлар халифалиги бошларида пайдо бўлган ва тараққий этган. “Муҳаққақ” ёзув усули “куфий” ёзувидан осонроқ ва чиройли кўринишга эга бўлган. Унда ҳамма ҳарфларнинг кўриниши тўлиқ ва устувор бўлиб, чигил ва қисқаликдан узоқ эди. “Муҳаққақ” хат усулида алиф (ا), коф (ك) (баландликда); вов ( و), дол (د ) , зол (ذ), ро (ر), зо (ز), мим (م) , нун (ن), йо (ى ) ларни узунроқ ёзарэдилар ва уларда яримдоира қисми йўқ эди[6].
“Муҳаққақ” хат усули пайдо бўлгач кўп китобларни шу усулда ёза бошлаганлар. Бу хат услубининг ижодкори маълум эмас. “Сулс” хат усули вужудга келгандан кейин муҳаққақ аста-секин ўз ўрнини унга бўшатиб берди. Бунинг сабаби шундаки, муҳаққақ сулс усулига якин эди. Кўп матнлар сулс, муҳаққак ва райҳонийнинг аралаштирилган усулида ёзилар эди. Бу усулнинг ноқулай бўлганлиги яна бир жиҳати шу едики у когозда кўп жой оларди ва ёзишда кўп вақт сарф бўлар эди. Аммо тез ёзиш ва ўқишга осон бўлганлиги билан бошқа услубдаги ҳарфлардан фарқ килади.
Муҳаққақ усулининг машҳур хаттотларидан Маъмун Аббос давридаги дорулиншо раиси Аҳволий Муҳаррир бўлган. Яна Муқла Байзовий ва биродарлар Абдулло ва Ибн Баввоб, Ёқут Мустаъсимий, Ҳамдуллоҳ Бухорий (ваф. 1520) ва ўғиллари Мустафо Дада, устод Абдуллоҳи Ҳисорий (ваф. 1540) ва бошқаларни айтиб ўтиш мумкин.
ТАВҚЕЪ хати ярим қисми паҳн (ёйма) ва ярим қисми доира шаклда. Бу хат маъқалий ва куфий ҳарфларига ўхшайди. Қозилар қозихона ҳужжатларини тавқеъ услуби билан ёзганлари учун бу усулни тавқеъноми билан тилга олар эдилар. “Тазкират ул- хаттотин” номли асар муаллифининг ёзишича, қозилар ва ҳокимлар ҳужжатларни тавқеъ усулдаги хат билан ёзиб имзо қўйганлар. Идора ва маҳкамаларда ҳам фармонлар, мактублар, қўлёзмалар тавқеъ услубида ёзилиб имзо қўйилган.
“Тавқеъ” сўзининг маъноси олий фармон, шоҳ фармони, имзо, муҳр маъносида келади. Шу сабабдан шоҳ фармонини тавқеот, қозилар фармонини қазавот деб атаганлар. Бу хат усулининг ихтирочиси маълум эмас, аммо кейинги баъзи манбаларда айрим ишоралар борки, бунга кўра, тавқийхат усулининг ихтирочиси XII асрда Бағдодда туғилган шоир ва хаттот Абулфазл Ҳазини Диноварийдир. Бу хатнинг ривожланишига машҳур хаттотлар Ибн Муқла, Ибн Баввоб, Ёқут Мустаъсимий, Абулфазл Ҳазини Диноварийлар ҳам ўз ҳиссаларини қўшганлар.
Халифалар ва вазирлар уни имзолаш мақсадида фойдаланаётганлари учун у шундай номланган ва кўпчилик манбаларда имзолар қаламини ҳам англатган. Унинг келиб чиқиши ҳақидаги ҳикояларнинг (префектларга келтириладиган ҳолатлар) изоҳларини имзолаш ва уларнинг ҳикоя қилинган ҳолатига қараб ҳалифа, султон ёки вазирга тегишли сатрдаги имзо сифатида пайдо бўлишига боғлив, деб карайдилар. “Сабоҳ ал-Аший” китобида берилган маълумотга кўра, Жаъфар бин Яҳё шундай деган: “Жаъфарнинг онаси имзоларига қуйида ва китобларнинг изоҳларида ўқидим ва уни энг яхши қисқартмасини топиб, маънолар тўпладим. Ва бунда мос бўлган хат шаклини танладим”[7].
ТИИ тиллар кафедраси ўқитувчиси
Абдуллаев Алишер
[1] Комил Салмон Жабурий. Мавсуа ал-хотти ал-аробий, хотту ал-куфий. – Ливан, Байрут: Дар ва мактаба ал-ҳилал, 1999. – Б. 9.
[2] Иброҳим Жумъа. Тотоввур китабати куфий. – Қоҳира: Дарул маориф, 1969. – Б. 95.
[3] Ножий Абу Ҳайён Тавҳидий. Рисолату ал-китаба, – Дамашқ: Нашр ал-кутуб, 1951. – Б. 54.
[4] Муродов А. Ўрта Осиё хаттотлик санъати тарихидан. – Тошкент: Фан. 1971, –Б.22.
[5] Муродов А. Ўрта Осиё хаттотлик санъати тарихидан. – Тошкент: Фан. 1971, –Б.27.
[6] Муродов А. Ўрта Осиё хаттотлик санъати тарихидан. – Тошкент: Фан. 1971, –Б.32.
[7] https://www.diwanalarabia.com/Display.aspx?args=C9571F955322AAB4171B5C4963D22633EA44FD7452
