Nasxi Buxoriy xati o‘zbek xattotlik san’atining muhim yutuqlaridan biri bo‘lib, Mir Ubayd tomonidan ixtiro qilingan noyob yozuv turidir. Ushbu xat o‘zining soddaligi, aniqligi va estetik jozibadorligi bilan boshqa nasx turlaridan ajralib turadi. Xattotlar va kitobat san’atiga qiziquvchilar orasida katta e’tiborga sazovor bo‘lgan bu xat turi, ayniqsa, diniy va ilmiy asarlarni ko‘chirishda keng qo‘llanilgan. Ushbu maqolada Nasxi Buxoriy xatining boshqa nasx turlaridan farqli jihatlari va uning kitobat sohasidagi o‘rni haqida so‘z yuritamiz.
Nasxi Buxoriy xati bir qator o‘ziga xos xususiyatlari bilan boshqa nasx turlaridan farq qiladi. Quyida ushbu jihatlar batafsil yoritiladi:
Yirik va qalin harflar. Nasxi Buxoriy xatida harflar boshqa nasx turlariga nisbatan kattaroq va qalinroq yoziladi. Bu xususiyat yozuvning o‘qilishini osonlashtiradi va ko‘zga tashlanishini ta’minlaydi, ayniqsa Qur’on va boshqa muhim matnlarni ko‘chirishda muhim ahamiyatga ega.
Aniq o‘lchamlar. Harflarning o‘lchamlari qat’iy belgilangan bo‘lib, masalan, “alif” va “ba” harflari 4 nuqta o‘lchamida yoziladi. Boshqa nasx turlarida bu o‘lcham odatda 5 nuqtani tashkil etadi. Ushbu aniqlik xatning mukammal va bir xil ko‘rinishini ta’minlaydi. Bu esa xattotlar tomonidan yuqori baholanadi.
Sodda va jozibador shakl. Harflar qisqaroq va soddaroq bo‘lib, shu bilan birga estetik jozibadorlikni yo‘qotmaydi. Bu xususiyat yozuvning bir xilligi va aniqligini ta’minlaydi. Masalan, Qur’on oyatlari yoki boshqa matnlarni o‘qigan kishi xattotning qalam harakatini sezadi, bu esa o‘quvchiga estetik zavq bag‘ishlaydi.
Tez yozish imkoniyati. Harflar o‘lchami 4 nuqtadan oshmaydi va qisqaroq shaklga ega bo‘lgani uchun Nasxi Buxoriy xati tezroq yozish imkonini beradi. Shu sababli, Qur’on, tafsir, hadis, aqoid, fiqh va “Daloil ul-xayrot” kabi ko‘p murojaat qilinadigan asarlar asosan ushbu xatda ko‘chirilgan.
Shakllarning soddaligi. Boshqa nasx turlarida “nun”, “sin”, “sod” va “qof” kabi harflarning ikkinchi qismi yarim doira shaklida yozilsa, Nasxi Buxoriy xatida bu shakllar to‘rtburchakka yaqinroqdir. Bu shaklni chizish osonroq bo‘lib, xattot uchun qulaylik yaratadi.
Qalin harakatlar. Nasxi Buxoriy xatida harakatlar (damma, fatha, kasra, sukun) qalinroq yoziladi, boshqa nasx turlarida esa ular ingichkaroq bo‘ladi. Bu xatning o‘qilishini yanada aniqlashtiradi.
Bo‘yalgan harf boshlari. Boshqa nasx turlarida “vav”, “fa”, “qof” kabi harflarning bosh qismi ochiq aylana shaklida yozilsa, Nasxi Buxoriy xatida bu qismlar bo‘yab yoziladi. Bu xatga o‘zgacha ko‘rinish beradi.
“Mim” harfidagi farqlar. “Mim” harfi yozilishida to‘rtta o‘ziga xos farq mavjud. Mashhur xattot Abdulg‘ofur Buxoriy bu farqlar sonini 30 ga yaqin deb hisoblagan. Garchi ba’zi xattotlar Nasxi Buxoriy va an’anaviy nasx o‘rtasida katta farq yo‘qligini ta’kidlashsa-da, o‘tgan 500 yil davomida xattotlar bu xatni afzal ko‘rgan. Mir Ubaydning ustozi Muhammadamin Halvoiy kabi mohir xattotlarning mavjudligiga qaramay, Nasxi Buxoriy xati o‘zining qulayligi va soddaligi bilan xalq tomonidan bir ovozdan qabul qilingan.
Nasxi Buxoriy xati o‘zining aniq o‘lchamlari, soddaligi va jozibador ko‘rinishi bilan o‘zbek xattotlik san’atida muhim o‘rin egallaydi. Mir Ubayd tomonidan ixtiro qilingan bu xat turi o‘tgan 500 yil davomida kitobat sohasida eng ko‘p qo‘llanilgan yozuv turlaridan biri bo‘lib kelmoqda. Uning tez yozish imkoniyati, harflarning bir xilligi va o‘qilishdagi qulayligi bu xatni nafaqat xattotlar, balki o‘quvchilar orasida ham mashhur qilgan. Bugungi kunda ham Nasxi Buxoriy xati o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan bo‘lib, diniy va ilmiy asarlarni ko‘chirishda muhim vosita sifatida qo‘llanilmoqda.
Abdurahim TURAQULOV,
TII 401-guruh talabasi
