QUR’ONI KARIMDA ISTIORA TAMSILIYYA
Qur’oni Karimda istiora tamsiliyyaning ahamiyati
Qur’on 610 yilda Muhammad collallohu alayhi va sallamga nozil qilingan tizimli ilohiy vahiydir. Bu vahiyning tizimliligi boshida til, ma’no va ifoda uchligidan foydalanish jihatidan birinchi o’rinda. Yashirin gapirish, buyruq berish, ruhlantirish, ishora qilish, shivirlash kabi ma’nolarini anglatuvchi vahiy sezgining eng oliy jihati hisoblanadi. Aql materiyani idrok etadi, uni idrok etar ekan, hayot va uning tabiatini kashf etishga qudrati yetmaydi. Vahiy ilohiy yordam va yo’l-yo’riqdir. Bu Allohning kalomidir. Alloh taolo bilan suhbat bevosita yoki bilvosita bo’lishi mumkin. Qur’onga ko’ra, Alloh taolo inson bilan quyidagi usullardan biri bilan gaplashadi:
– Vahiy orqali (to’g’ridan-to’g’ri qalbga ilhom)
– Parda ortidan
– Elchi orqali.
Alloh taolo doimo biz bilan gaplashadi. Bu suhbat har doim ham bevosita emas, balki asosan tabiiy mavjudotlar orqali bo’lib, ushbu mavjudotlar qandaydir ramz va belgilardan iborat bo’ladi. Alloh taolo shular orqali biz bilan gaplashadi.
Qur’onda 26 o’rinda “lison” so’zi “til” uchun ishlatilgan. Til va borliq o’rtasidagi munosabatni tushuntirar ekanmiz, tilning millatga mansub ramziy tizim ekanligini ochib berdik.
Qur’oni Karimda har bir xalqning o’z tili borligi e’tirof etilgan. Allroh taolo vahiy orqali bizga noma’lum narsalarni tushuntirgan.
“Biz har bir payg’ambarni faqat o’z qavmining tili bilan yubordik, toki ularga tushuntirib bersin”. Har bir jamiyatning tili bor. Jamiyat va uning tili o’rtasida uzviy bog’liqlik mavjud. Rum surasidagi bir oyatda osmonlarning yaratilishi, ranglar va tillardagi tafovutlar Alloh taoloning borligiga dalillar qatorida sanaladi.
Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, Qur’on she’riyat va adabiy san’atdan mohirona foydalangan jamiyatga ilohiy xabarlarni taqdim etar yekan, ushbu ifoda usullaridan eng mukammal tarzda foydalangan. Muxotoblarining e’tiborini jalb qilish uchun u tilni zohiriy va botiniy yaxlitlikda qo’llash orqali ham mantiqga, ham qalbga murojaat qilishni birlashtirdi. Darhaqiqat, Qur’on tilning mo’jizasi ekanligini ta’kidlab, odamlar va jinlar birlashsa ham, uning bir harfini ham keltira olmasligini aytadi.
Vahiy eshigi birinchi inson, birinchi elchi Odam alayhissalom bilan ochilib, Muhammad alayhissalom bilan tamomiga yetdi. Odam alayhissalom bilan Muhammad alayhissalom o’rtasidagi barcha elchilar (payg’ambarlar) vahiy orqali inson va dunyoning moddiy-ma’naviy rivojlanishini maqsad qilganlar. Ijtimoiy evolyusiyani vahiy tuzilishining o’zgarishida ham yaqqol ko’rish mumkin.
Odam alayhissalomdan to Muhammad alayhissalomgacha bo’lgan vahiy tuzilishi o’rganilsa, vahiyning uzluksiz rivojlanib borgani ko’rinadi. Payg’ambarga taqdim etilgan sahifalar soni bora-bora ko’payib bordi. Nihoyat, Qur’on bilan so’z va adabiy jihatdan o’zining yuksak cho’qqisiga chiqqan vahiy 7 asrda yashagan jamoa timsolida barcha odamlarga yuborilgan. Odam tuyaga minganda ham xuddi shunday tuyg’ularni boshdan kechirgan bo’lsa, endi samolyotga chiqqanda ham xuddi shunday tuyg’ularni boshdan kechiradi. Asboblar va texnologiya yaxshilangan bo’lsa-da, insonning xohish-istaklari va komplekslari bir xil.
Qur’oni Karim va istiora: tafsir tarixida istiora qanday ishlagan va qanday baholangan? Qur’onda masal, tashbeh, majoz, kinoya kabi adabiy ifoda turlari mavjud. Yuqorida aytib o’tganimizdek, bu hikoyachilik san’atlarining barchasini amalga oshirishda so’z va ma’nolarni boshqa joydan ko’chirish va o’zlashtirish mavjud. Shu qarordan kelib chiqib, ularning barchasidan yuqori bo’lgan istiora so’zini yuqori toifa sifatida ishlatmoqchimiz. Biz tafsir ilmining mavzuimiz bilan bog’liq ikkita tushunchasini unga kirishishdan oldin bayon qilmoqchimiz.
Masal: lug’atda olish, kuzatish, dalil, bir narsani boshqasiga qiyoslash ma’nosini bildiradi. Masalda olish, ko’chirish va moslashishga intilish bor.
Qur’onda masal ko’plik shakli bilan ikki guruhga bo’linadi.
- a) Ochiq masal
- b) Yopiq, yashirin, ramzli masal.
Ochiq masal shuki, Qur’onda haq egalari osmondan yog’ayotgan yomg’irga, soxtakorlar esa yo’qolib borayotgan ko’piklarga o’xshatilishini misol qilib ko’rsatishimiz mumkin.
Qur’ondagi majoz, tashbeh va istiora san’atlari tafsir ilmi tarixida turli asarlarda muhokama qilingan. Istiora masalasi keng yoritilgan asarlarni mavzuimiz va sohamizdan chetga chiqmagan holda tanqidiy-tahliliy ruhda ko’rib chiqishga harakat qilamiz.
Istioraga asoslangan tafsir maktablarini sanab o’tadigan bo’lsak, lug’atshunoslar, mo’tazila, shia (ismoiliya va botiniya), so’fiylik maktabi, falsafiy tafsirlar birinchi navbatda istiorani o’z ichiga olgan ilmiy maktablarni tashkil qiladi.
Qur’ondagi istiora haqida izlanish olib borgan mufassirlar, xususan, Abu Ubayda (110-210/728-825) avval so’zning lug’aviy ma’nosini beradi, so’ngra uning e’robiga murojaat qilib, bu so’zning tilda necha xil qo’llanishi mumkinligini aniqlaydi.
Farro (144-207/761-822) bilan ibn Qutayba (213-276/828-889) esa, Abu Ubaydaning fikrini qo’llab-quvvatlaydi. Ibn Qutayba «Tavilu Mushkilil-Qur’on»da Qur’ondagi mutashobih oyatlarning maqsadi haqida savol berib, so’ng quyidagi javobni beradi.
“Agar Qur’onning hammasi zohir va aniq bo’lganida, uni bilishda olim bilan johil teng bo’lib, odamlar orasidagi ustunlik yo’qolgan bo’lar edi”.
Shunga ko’ra, Ibn Qutayba Qur’onda mutashobihning mavjudligini odamlar orasidagi ustunlikning yo’qolmasligi bilan bog’laydi. Uning ta’kidlashicha, agar Qur’onning hammasi avvalo ochiq va tushunarli bo’lsa, biluvchi bilan bilmaydiganning farqi qolmas edi. Ammo shuni unutmaslik kerakki, Qur’oni Karimdagi ushbu oyat ochiq bo’lmagan oyatlar ham borligini ko’rsatadi:
“U Sizga Kitob (Qur’on)ni nozil qilgan zotdir. Unda shu Kitobning “onasi” sanalmish (ma’nosi) aniq oyatlar va (shu bilan birga) boshqa mutashobih (ma’nosi O’zidan o’zgaga noma’lum) oyatlar ham bor”.
Mo’tazila va istiora: Vosil ibn Ato (80-131) asos solgan ushbu aqiydaviy maktabda Alloh taoloning tashbeh va tajsimdan tashqarida ekanligi, Uning sifatlari O’z mohiyatidan iboratligini qabul qilish g’oyasi hukmrondir. Ular Alloh taoloni vasf qiluvchi oyatlarni Uning zoti deb bildilar. Mantiqiylik nuqtai-nazaridan ular leksik (lug’aviy) tushuntirish va til qoidalariga ahamiyat berganlar. Qur’ondan istioraga misollar keltirganda, mo’tazila tushunchasini ochib berishga harakat qilamiz.
Shia va istiora: istiora tushunchasini texnik nuqtai nazardan o’rganar ekanmiz, uni “asl ma’nosidan chetga chiqqan so’z” deb tushunganlar ham mavjudligini ta’kidlab o’tgan edik. Agar so’z boshqa so’zga o’xshatilgan bo’lsa, u istiora ta’riflarida ikki narsani birga ko’rish istagidan kelib chiqishini ham aniqladik. Qolaversa, biz qarama-qarshi qarashlar bilan istioradagi umumiylikka to’siq ham sub’ektivlik predmetida ekanligini ko’rsatdik. Bunday e’tirozlarga falsafiy sohada ba’zi o’rinlarda shoshqaloqlik bilan harakat qilinganligini aytib, e’tiroz bildirdik. Falsafiy til o’zini ifoda etar ekan, o’zini ta’riflashga harakat qiladi. Shuning uchun ham “ma’nodan og’ish” e’tirozini shoshqaloqlik deb topdik. Ammo istiora ma’nosida shia tafsirini tushunishda og’ish bor, degan fikrga qo’shilamiz. Buni bir misol bilan tushuntirishga harakat qilamiz.
Ma’nodan chetga chiqqan istioraga misol: ismoiliyaning tafsir tushunchasi
1-misol: namoz va zakot so’zlari yetti harfdan iborat. Muhammad va Ali ismlaridagi harflar yig’indisi ham yettita. Demak, namoz va zakotdan maqsad Muhammad va Aliga mehr-muhabbatni his qilishdir.
Bu yerda qo’llangan istiora oddiygina “ma’nodan chetlashgan so’z” bo’lib, u juda noodatiy tarzda qo’llanilgan. Shu jihatdan ushub o’rinda majburiylik va so’zning og’ishi bor.
2-misol: Qur’onning barcha oyatlari o’zlari uchun haqiqiy ma’noga ega ekanligiga ishonib, Qur’onni istiora kitob sifatida ko’radilar.
Namoz: imomga duo qilish
Ro’za: Zohir ahlidan ilmni yashirish
Ka’ba: Payg’ambar
Bobo: Ali
O’liklarni tiriltirish: johillarga botinni o’rgatish
Jabroil: Aqlul-fa’al.
Ismoiliyaning qilgani quruq va asossiz narsadir. Aslini olganda bu – yolg’on so’zdir. Jabroil alayhissalomni faol aql deb hisoblash, uning Mashshoiy falsafadan ta’sirini ko’rsatish nuqtai nazaridan ham diqqatga sazovordir. Shundan kelib chiqib, botiniy firqalarning falsafiy ta’limotlardan xabardor ekanliklarini va ular bu ta’limotlardan foydalanish davomida o’zlarining botiniy fikrlariga xizmat qilishni xohlashlarini ko’ramiz.
Tasavvuf tafsir va istiora: botiniy tafsirlarning istiora mavzusida o’z yo’lidan og’ib ketgani misollarda yaqqol ko’rinib turibdi. Bu tartibsizlik muvozanatli bo’lgan soha is’oriy (so’fiy) tafsirlardir. Shunga ko’ra, is’oriy tafsir: Qur’onni zohiriy ma’nosi bilan uyg’unlashtirish mumkin bo’lgan ba’zi ma’nolarga ko’ra tafsir qilishdir. Qolaversa, ushbu ifodani turli kanallarga olib chiqmasdan, oqilona metafora bilan emotsionallikdan yiroq yondashuvdir.
So’fiylar zohidlik orqali laduniy (Alloh tomonidan berilgan) ilmga ega bo’linadi, deb hisoblaydilar. Ular bir qarashda aqlga kelmaydigan, tafakkur orqali oyatning ishorasidan kelib chiqadigan ma’nolar bor, degan fikrdalar. So’fiy tafsirga ishora, ramz sifatida qaraladi. Islom tafakkuri sistematikasida so’fiy tafsir sahih bo’lishi uchun ma’lum mezonlar belgilab berilgan.
«Har bir guruh o’z suvini bilib (taqsimlab) oldi» oyatini Sulamiy quyidagicha izohlaydi: hammaning mashrabi – qo’mondoni olib borgan joyi edi. Qo’mondoni nafs bo’lgan kishining mashrabi – dunyodir. Qo’mondoni qalb bo’lgan kishining mashrabi – oxiratdir. Qo’mondoni ruh (jon) bo’lgan kishining mashrabi – jannatdir.
Tasavvufiy tafsirida ko’proq zohiriy ma’noga bog’liq bo’lgan istiora tushunchasi borligi ko’rinadi. Bu mavzuga alohida to’xtalib o’tish zarur.
Istiora sarlavhasi ostida “qarz olish va ko’chirish” jarayoni bo’lgan mavzudagi adabiy san’atning majoz, ibora (idioma), qiyos, tashbeh, kinoya va shaxsiylashtirish o’lchovlarini tushuntirdik. Bu narsaning barchasi ilmiy sohada maxsusdan umumiyga, umumiydan maxsusga, maxsusdan maxsusga va qiyos tarzida o’rin olgan bo’lsa-da, ushbu ko’chirishning yana bir ifodasi tirikdan tirikga, tirikdan jonsizga, jonsizdan tirikga shaklida va qiyosiy yo’sinda namoyon bo’lishini ta’kidlab o’tdik.
Qur’oni Karimda ushbu istioralarning eng yuqori cho’qqisiga chiqqan foydalanish xususiyatlari mavjud. Daraxt, tog’, bulut, to’lqin, o’simlik, quyosh kabi tabiiy elementlar, qo’l, ko’z, gapiruvchi kabi insonga xos elementlar hamda qanot, eshak, it kabi hayvonlarga xos iboralar istiora qo’llanishida ham alohida ajralib turadi. Oyatlardan misollar keltirar ekanmiz, yuqorida oldingi istiora sarlavhasi ostida qisqacha to’xtalib o’tganimizdek, istiora keltirilgan oyati-karimada ma’no ko’chirish qanday amalga oshirilganligini ham tushuntiramiz. Arab tili nuqtai nazaridan “kabi, o’xshash, masalan, kabi, …dek” kabi ma’noga ega bo’lgan yuklamalarni ham shuningdek tasniflashimiz mumkin.
Qur’ondagi qiyosiy yuklamalar
| Shunday | Kaanna | Uning misoli kabi: | Kamasali |
| Taqqoslashda ishlatiladi | allazina | U boshqalarga o’xshaydi | Kaman |
| Misol tariqasida | Kamasali | Shunday qilib, shunday | Kazalika |
| Xuddi shunday | Kama | kabi | Ka |
| Misol | Masal | Shunga o’xshash | mislu |
Qur’on o’zini ta’riflashda ham istioradan foydalanadi:
“Biz senga Kitobni odamlarni zulmatdan nurga olib chiqishing uchun nozil qildik”.[20]
Ko’rinib turibdiki, “Zulmat” va “Nur” ya’ni qorong’ulik va yorug’lik so’zlari oyatlarga muvofiq istiora qilingan. Istiora usuli, fikrni yetkazishga yordam beradi. Qur’oni Karimda u odamlarni jaholatdan, sarosimaga tushib qolishdan va qat’iyatsizlikdan qutqarish uchun kelganligi ta’kidlangan. Qolaversa, Qur’oni Karim insonlarni bu holatdan ilm, qat’iyat va mas’uliyatga yetkazishni maqsad qilganini ham tushuntiradi. Shunga ko’ra:
Ishonchsizlik, jaholat, dovdirab qolish va qat’iyatizlik – Qorong’u
Iymon, bilim, mas’uliyat, qat’iyat – Nur
sifatida baholashimiz mumkin. Qorong’i va yorug’lik so’zlari tabiatga tegishli so’zlardir. Ular vaziyatni tavsiflash uchun keltiriladi.
Yana Qur’oni Karim odamlarni zulmdan nurga olib chiqish bilan birga keng manbadan oziqlanayotganini ham bildiradi. Qur’oni Karimda uning manbasining abadiyligi haqida shunday deyilgan: “Ayting: “Bordiyu dengiz (suvi) Rabbimning so’zlari (ilmu hikmatlarini bitish) uchun siyoh bo’lsa va yana shuncha siyoh keltirsak ham, Rabbimning so’zlari bitishdan ilgari, u dengizlar tugab bitar!”.
Bu yerda:
Umumiy – Shaxsiy
Dengizlar – Siyoh
Daraxtlar – Qalam
yordamida o’rnak amalga oshirildi. Bu yerda yana bir muhim nuqta shuki, bu istiora va tabiatga oid so’zlarni o’z ichiga olmoqdadir.
Ko’rinib turibdiki, Qur’on o’z misollari, tushuncha ko’chirma (istiora)lari va tushuntirishlari bilan shunday bayoniy qolipni o’rnatganki, u yetkazmoqchi bo’lgan xabar darhol inson ko’z oldida jonlanadi va jadvallar bilan tizilib qoladi.
Yana Qur’on, Qur’ondagi uslubning go’zalligini majoz bilan ochib beradi.
“(Ey, inson!) Alloh pok so’zga (ya’ni imon kalimasiga) qanday misol keltirganini ko’rmadingmi?!
(U so’z) xuddi bir yaxshi daraxtga o’xshaydiki, uning ildizi (yer ostiga) o’rnashgan, shoxi esa osmondadir.
Parvardigorining izni bilan (u) mudom meva berur. Alloh odamlar eslatma olishlari uchun mana shunday misollarni keltirur”.
Yomon so’zning holati esa, yomon, beqaror, yerdan uzilgan daraxtga o’xshaydi.
Buni quyidagicha ifodalashimiz mumkin:
Chiroyli so’z – Go’zal daraxt
Yomon so’z – Yomon daraxt
Bu yerda ham tabiatga oid tushunchalar istiora qilingan.
Alloh haqida istioralar: “Alloh osmonlar va yerning «nuri»dir. Nurining misoli xuddi bir tokcha ichidagi chiroq, bu chiroq bir shisha ichida, u shisha go’yo bir durdan yaralgan yulduzga o’xshaydi”
Bu oyat Alloh taoloni nur bilan qiyos qiladi. Hamma mavjudotni yo’qdan bor qiladigan va ularni bizga ko’rsatuvchi ham Allohdir. Nur va yorug’lik – bu narsalarni ko’zimizga ko’rsatadigan narsadir. Avvalgi oyatda Qur’on odamlarni zulmatdan nurga olib chiqishni maqsad qilganligini aytgan edik. Qur’on ma’lum ma’noda odamlarni noto’g’ri yo’l va qorong’u zulmatdan Yagona Zotning mutlaq nuriga olib chiqadi. Alloh nurga aylansa, inson zulmatdan nurga, ya’ni Allohga qurbat qila oladi.
Alloh – Nur
Nur – Ichida chiroq bo’lgan chiroq
Shisha – durdan yasalgan yulduz.
Ushbu oyat o’qilganda, bu iboralar ongga to’g’ridan-to’g’ri tasvirlanadi.
Tabiat bilan bog’liq so’zlarni istiora qilish harakatida Qur’on vaqti-vaqti bilan insonga tegishli a’zolardan ham foydalanadi.
“Biz unga jon tomiridan ham yaqinmiz” oyati o’rganilsa,
Bu yerda yaratuvchi-yaratilgan munosabatlarini ochib berish uchun insonga xos “jon tomir” atamasi qo’llanilganiga guvoh bo’lamiz.
Allohning insonga yaqinligi – insonning jon tomiriga bo’lgan yaqinligi, bu yerdagi uzatishda umum(iy)dan xos (xususiy)ga o’tish bor.
“Alloh (shunday) bir misol keltirdi: bir kishi (qul) bo’lib, uning ustida talashuvchi sheriklar bor. Yana bir kishi (qul) borki, butunicha bir kishinikidir. Ikkisining misoli barobar bo’lurmi?!”
Bu yerda istiora solishtirish, qiyoslash yo’li bilan amalga oshirilgan. Bir kishi ikki kishiga bir xil ixlos va yengillik bilan xizmat qila olmasligiga asoslanib, Allohning birligining zarurligi tushuntiriladi.
Insonga oid a’zolar Alloh taolo uchun ishlatilishi Qur’onda ham ko’zga tashlanadi. Tafsir va kalom ilmi ulamolari o’z tafsirlarida ikki xil qarashni ko’rsatganlar. Ba’zi ulamolar bularni majoz sifatida ko’rmay, uning asl mohiyatini faqat Alloh taolo bilishini ta’kidlaydilar. Boshqa tomondan, mo’tazila rahnamoligida bo’lgan, keyinchalik sunniy mutakallim olimlari tomonidan qabul qilingan ta’vil usuliga ko’ra, uni e’tiqod doirasi va arab tili nuqtai nazaridan majoziy ma’nolarga muvofiq talqin qilish kerakligi aytiladi.
Insonga xos bo’lgan vajh (yuz), ayn (ko’z), yad (qo’l), istivo (egallash), nuzul (pastga tushish) kabi so’zlar hamisha Alloh taoloning qudratini bildiruvchi so’zlardir. Maqsad odamlarga xabar etkazish, ular uchun yopiq bo’lgan masalalarni ochib berish bo’lsa, shunday ifoda usullari qo’llaniladi.
“(Yer) yuzidagi barcha mavjudot foniydir. Ulug’lik va Ikrom sohibi bo’lmish Rabbingizning «yuzi» boqiy qolur».
Bu oyatdagi Rabbingizning «yuzi»
“Allohning «qo’li» ularning qo’llari uzradir” oyatidagi
Allohning «qo’li»
«Hammangiz Allohning «arqoni»ni (Qur’onini) mahkam tuting» oyatida zikr qilingan Allohning «arqoni» istiorasini ushbu tasnifga kiritish mumkin.
“Osmonlar va Yerning kalitlari Undadir” oyatidagi
“Kalit” kabi so’zlarning barchasi insonga xos a’zo va olatlardir.
Ko’rinib turibdiki, bular ulug’ Allohga nisbat berilgan. Bularni baholar ekanmiz, ularni matnga bog’liq holda o’rganish o’rniga, ularning zamirida yotgan rahm-shafqat, rahmdil, mehribon, kechiruvchi, himoya qiluvchi kabi iboralar ma’nosiga e’tibor qaratishimiz kerak. Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, Qur’onda majoz va tashbehlar bor va biz bu tashbeh va belgilarni tushunishga mas’ulmiz. Alloh taolo o’xshatish va misollar orqali xitob qiladi, toki odamlar nasihat qilishlari va uni amalda qo’llashlari uchun uni e’tibordan chetda qoldirmasinlar. Bizning vazifamiz oyati-karimalarga qat’iy amal qilib, hayotimizni axloqiy yo’nalishda olib borishdir.
2.2 Qur’oni Karimda istiora tamsiliyyaga oid misollar haqida
Qur’oni Karimda mo’minlar va kofirlar haqidagi istioralarga misollar:
Qur’onda mo’minlar va kofirlar haqida ma’lumot berilgan bo’lsa, istioralar odatda solishtirish usuli bilan amalga oshiriladi. Kalimalar asosan tabiatdan olinadi.
Qur’onda mo’minlar unib chiqqan ekinga o’xshatiladi.
Mo’minlar – ildizi ila unib chiqqan ekin
Bu yerda tabiatdan odamga istiora qilingan. O’z mohiyatiga ko’ra hosilning unib chiqishi bilan insonning o’z mohiyatiga e’tiqodini izhor etishi va bu e’tiqodni matonat bilan namoyon etishi o’rtasida o’xshatish qilinadi.
Aksincha, kofirlarning qilmishlari tekis yerdagi sarobga o’xshaydi. Chanqagan uni suv deb o’ylaydi.
Inkorchilarning qilmishlari – tekislikdagi sarob kabidir.
Bu qiyosda so’z yuritilayotgan istiora yana tabiatdan insonga sodir bo’ladi. O’z salohiyatini yetarlicha baholay olmagan, uning rivojlanishiga yo’l qo’ymaydigan inkorchining sa’y-harakati xuddi tekislikdagi yo’lovchiga o’xshaydi. Chunki u o’z taxminlari va vahmlari bilan harakat qilgani uchun xato qiladi.
Yana haqiqatni yashirganlar va inkor qiluvchilarning ahvoli Qur’onda quyidagicha tasvirlangan.
فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ
«Uning misoli go’yo bir itdirki, unga hamla qilsang ham (tilini osiltirib) hansiraydi, o’z holiga qo’ysang ham hansirayveradi».
Bu yerda istiora hayvon bilan odam o’rtasida sodir bo’ladi. Bunday misol haqiqatni yashirganlarning noto’g’ri qarashlari va ichki bezovtaliklariga e’tibor qaratish uchun ishlatiladi.
Haqiqatni berkitganlar – doimo hansiraydigan itga o’xshatildi.
Hayvondan odamga istiora qilishda bir tasvir mavjud. Shu orqali, oyat shaxs ongida darhol shakllanadi.
Yana bir oyatda hayvonlardan odamlarga istiora borligini misol qilib keltirmoqchimiz.
Qur’on Tavrotni o’rgangan bo’lsa-da, unga amal qilmaydigan odamlarni kitob ortilgan eshakka o’xshatadi.
Ushbu istiora tamsiyliyada o’z ilmini amalda qo’llamaydigan odamlar tasvirlangan.
«(Haqiqatan ham) kofir bo’lgan kimsalar (vahiydan ta’sirlanmaslikda) xuddi hayvonlarga qichqirayotgan kishining ovozidan va hayqirig’idan o’zga narsani eshitmayotgani kabidir. (Ular ma’nan) kar, soqov va ko’rlardirki, (gapni) anglamaydilar»
Inkor etuvchilar – kar, soqov va ko’rdirlar.
Bu oyatdagi kar, soqov, ko’r iboralari eshitmaydigan, gapira olmaydigan va haqiqatni ko’ra olmaydiganlar ma’nosida qo’llangan.
Bu so’zlar lug’aviy ma’nolaridan istiora tamsiyliya qilingan bo’lib, kofirlarning ahvolini tushuntirish uchun ishlatilgan. Bu so’zlarning istiora sifatida qo’llanganligini aniqroq ko’rish uchun quyidagi misraga e’tibor qaratish lozim.
«Bu dunyoda ko’r bo’lgan kishi oxiratda ham ko’r va sarosimaga tushadi».
Bu oyatda so’z yuritilayotgan narsa jismoniy ko’rlik emasligiga shubha yo’q. Bu yerda qalbning ko’rligi haqida so’z ketmoqda. Alloh taoloning borligiga va uning amrlariga befarqlik ma’nosida qo’llangandir. Bu qaysidir ma’noda odamlarni dunyo hayotini kamsitmaslikka chaqirishdir. Bu dunyoda bilish, hal qilish va anglash qudratimizning xushxabaridir. Yana bunga misol bo’la oladigan bir oyatda esa:
«Siz «kar»larga eshittira olurmisiz, yoki «ko’r»lar va aniq zalolatdagi kimsalarni hidoyat qila olurmisiz?!» – deyilgan.
Qur’onda jismoniy ma’nodagi o’lim va hayot (Mavt va Hayot) so’zlari ham ruhiy o’lchovda, sezgirlik, aql va aql egalari ma’nolarida qo’llangan.
Qur’oni Karimda dunyo hayotini tasvirlovchi istioralarga misollar:
Qur’onga ko’ra;
Dunyo hayoti oʻtkinchiligi va qisqaligi jihatidan yomgʻir qoldiradigan oʻsimlikka oʻxshaydi, lekin bu oʻsimlik bir muncha vaqt oʻtgach sargʻayib, axlatga aylanib ketadi.
Yerdagi hayot – O’simlik
Dunyo hayotining qisqaligi va o’tkinchiligi bilan o’simlikning o’sishi va rivojlanishi, keyin uning axlatga aylanishi o’rtasidagi bog’liqlik o’simliklarga murojaat qilib ochib beriladi.
Dunyo hayoti o’yin va o’yin-kulgi sifatida ifodalangan.
O’yinlar va o’yin-kulgilar hozirgi lahzani xursand qiladigan va ba’zi narsalarni bir lahzaga unutib qo’yadigan xususiyatlarga ega. Biroq, bir muncha vaqt o’tgach, vaqtinchalik narsalar tuguguni va odamlarni qoniqtirmasligi oshkor bo’lib qolsa, ular ko’proq doimiy narsalarga moyil bo’ladi. Shu nuqtai nazardan qaraganda, Qur’on shunday qiyosni ifodalaydi.
Dunyoning o’tkinchiligini doimiy qiladigan narsa solih va ezgu amallardir. Qur’on bu haqiqatni quyidagi misol bilan izohlaydi:
«Alloh yo’lida mollarini ehson qiluvchilar (savobining) misoli go’yo bir donga o’xshaydiki, u har bir boshog’ida yuztadan doni bo’lgan yettita boshoqni undirib chiqaradi». Insonning Alloh yo’lidagi sa’y-harakati – mevali urug’ bilan qiyoslandi.
Boshqa tomondan, dunyo hayotini jalb qilishda ilohiy qadriyatlarni unutganlar toshga qiyos qilinadi.
«So’ngra, shundan (mo’jizalarni ko’rgandan) keyin ham dillaringiz qotdi. Bas, ular (ba’zi dillar) tosh kabidir, balki undan ham qattiqroqdir».
Qalb – Tosh
Bu istiorada ma’noning maxsusdan maxsusga ko’chishi, jonsizdan tirikga o’tishi ko’rinadi.
Dunyo hayotining tinch va osoyishta o’tishi uchun berilgan ilohiy amrga nazar tashlasak, muhabbat va rahm-shafqatni yoyish uchun mo’minlarga qanotingni pastlat, degan xabarni ko’ramiz. Bu yerda qushlarga xos a’zo insonga atf qilinadi. Qushning qanotlarini cho’zishi bilan insonning mo’minlarga muhabbat ko’rsatishi o’rtasida istiora (o’xshatish) qilinadi.
Dunyo hayotida tinchlikning davom etishi bir-birini, o’zini va huquqlarini himoya qilish va kuzatish kabi himoyalarga bog’liq. Qur’oni Karim ana shu maqsadga erishish uchun insoniyatga bu yo’lda to’siq bo’lishi mumkin bo’lgan xulq-atvordan ham qaytaradi.
Odamlarning g’iybatini o’lik go’shtni yeyishga tenglashtiradi. Qolaversa, bu ilohiy qiyos Yaratganga maxluqning psixologiyasini tan olish uchun namunadir.
Shundan keyin: «Jirkandingizmi?» deyiladi. Ko’rinib turibdiki, Qur’on eng muhim o’xshatishlarni qo’llash orqali insoniyatni xabardor qilish va ma’rifatli qilishni maqsad qilgan.
Qur’oni Karimda tabiatni tasvirlovchi istioralarga misollar:
“Tog‘larni ko‘rib, qimirlamay turibdi, deb hisoblaysan. Holbuki, ular bulutning o‘tishidek o‘turlar”.
Qur’oni Karimda insonning nigohini tabiatga qaratish orqali yaratuvchini his qilish mumkinligi ta’kidlangan.
Shu sababli quyosh, oy, yulduzlar, kecha, kunduz, tog’, dengiz, bulut, to’lqin kabi tabiiy elementlarga doimiy e’tibor qaratiladi.
Yuqoridagi oyatda tog’lar bulutga o’xshatiladi. Ommabop e’tiqoddan farqli o’laroq, tog’lar muzlab qolmagani aytiladi. Xususiydan shaxsiyga o’tkazish mavjud. Tog’lar bulutga qiyoslangan bo’lsa, boshqa bir oyatda to’lqinlar tog’larga qiyoslangan.
Insonning ba’zi xususiyatlari Qur’onda tabiatga istiora qilinadi.
“Qorong‘uligi-la kirib kelgan tun bilan qasam. Nafas olib kirib kelgan tong bilan qasam” oyatidagi nafas olish va kirib kelish inson va tirik mavjudotlarga xos xususiyatdir. Ammo nafasning chiqishi va yorug’likning sharqdan chiqishi o’rtasida bog’liqlik mavjud. Tong, tirik mavjudot o‘laroq hisobga olinadi. U nafas olayotgan deb taxmin qilinadi.
“O’sha kunda yer Parvardigorining vahiysi ila o’z xabarini aytadi”
Bu oyatda so’zlash, xabar berish kabi insoniy xususiyatlar “yer-arz” so’ziga nisbat berilganini ko’ramiz. Ma’noni xususiydan xususiyga istiora qilingan va “arz” shaxsiylashtirilgan. Bu erda Vahiy inson va boshqa hayvonlarni (asalarilar) o’z ichiga oladi. Bu Allohning tabiat ustidan cheksiz tasarruf qudratini ifoda etadi.
Tabiatning ham, insonning ham musulmoni bor. Allohning irodasiga bo’ysunish nuqtasida tabiat ham Allohga bo’ysundi. Ya’ni, u ham musulmondir.
“O‘zini Alloh irodasiga topshirdi”.
Irodaga taslim bo‘lish insoniy tushunchadir. Bu xususiyat tabiatga istiora qilingan (4/83). Tabiat Allohga bo‘ysungani uchun ma’lum ma’noda Uning yerdagi noibi bo‘lgan insonga ham bo‘ysunadi.
Qur’onda insonga xos “yig’lash” tabiatga ham atf qilingan. Allohga bo’ysunuvchi tabiat ham Uning amri bilan insonlarga bo’ysunadi. Lekin Allohning amrlariga bo‘yin egmagan befarq jamoa tabiatga rahm qilmaydi.
“Ular uchun osmonu yer yig‘lamadi” oyatidagi “yig‘lash” so‘zi tabiatga atf qilingan. Shu nuqtai nazardan qaraganda, hech bir inson yoki jamiyat yig‘lamaydi, degan ma’no chiqarganimizdan keyin tabiat ham tirik mavjudotdir, degan xulosaga kelishimiz mumkin.
“Yerni beshik, tog‘larni esa unga ustun qilmadikmi?” oyatida ana shunday qiyos bilan yerning kengligi ta’kidlanganini ko‘ramiz. Beshik o’rniga to‘shak ham ishlatiladi.
Yer – Beshik – to‘shak
Tog‘lar – Ustun
Qur’onning ilk muxotobi bo‘lmish arab jamiyatining astranomiya ilmlari kam bo‘lgan bir sharoitda ushbu oyat yer va tog‘larning vazifasini mana shunday bayon qilib, inson ongini ochib yuborgan. Ayni manzaraga “Uni yerga qo‘ygan va aylanayotgan zotga qasamki” oyatida duch kelamiz. Arab tilidagi dahv va dahy soʻzlari tuya tuxumi degan ma’noni anglatadi. Bu oyatni eshitgan Qur’oni Karimning birinchi muxotolari ko’z o’ngida shu narsa gavdalangan. Dunyo va tuya tuxumi bir vaqtning o’zida ongda tasvirlangan.
Yana bir oyatda yer haqida so‘z borar ekan, “Biz uning atrofidagi yerni asta-sekin kichraytirayotganimizni ko‘rmaydilarmi”, deyiladi. Boshqa bir iborada esa: “Biz osmonni qo’llarimiz bilan qurdik; Albatta, biz kengaytiruvchilarmiz” deyiladi. Klassik tafsirda bular ma’naviy muvaffaqiyat, Alloh kalomining yoyilishi, qudratining keng tarqalishi deb tushuniladi. Ayniqsa, «Biz kengaytiruvchimiz» iborasi bor oyat 1917 yildan beri rivojlanayotgan astronomiya ilmi nuqtai nazaridan yanada yaxshiroq tushuniladi. Kosmosning kengayishi ma’lum bir haqiqatga aylanganda, so’z yuritilayotgan oyatlar boshqa ma’nolarga ham dalolat qilishlari ayon bo’lmoqda.
Qur’oni Karimda qiyomatni tasvirlovchi istioralarga misollar:
“U Kunda osmon xuddi qora moy qoldig‘iga o‘xshab qoladir. Va tog‘lar xuddi titilgan junga o‘xshab qoladir”
Bu oyatda qiyomat sahnalantirilgan. Ushbu metaforadagi diqqatga sazovor nuqta istiora qilishdir. Bu hodisa esa, tabiatdan tabiatga sodir bo’ladi.
Osmon qora moy qoldig‘i, tog’lar esa titilgan jun sifatida tasvirlangan.
“Har bir insonning amalini bo‘yniga bog‘lab qo‘yganmiz va qiyomat kuni unga bir kitob chiqaramizki, u unga ochilgan holda ro‘baro‘ bo‘lur».
Bu oyatdagi “Taira” qush ma’nosida bo‘lsa-da, lekin u insonning amal, omad, qismat va o‘z qilmishlari sifatida talqin qilinadi.
Biz ilgari aytib o’tishga harakat qilganimizdek, vahiy odamlarning idrokiga xitob qiladi. Odamlarning kundalik hayoti va tushunchalariga asoslanib, odamlar tushuna olmaydigan narsalarni tushuntirishga harakat qiladi. Bunga quyidagi oyat misol bo’la oladi. “Qiyomat kuni uchun adolat mezonlarini qo‘yurmiz”.
Bu yerda dunyoviy tushuncha bo‘lgan tarozi odamlarning yaxshi va yomon ishlari ilohiy mahkamada baholanishini bildirish uchun ishlatilmoqda. Mezon, Qur’onda ta’kidlanganidek, odamlarning kundalik hayotidan olingan so’zdir. Bu oyat insonga qanday qilib o’lchovli va muvozanatli hayot kechirish kerakligini tushuntirib, insonning kundalik hayotiga ishora qilib, qanday hayot kechirish kerakligini ko’rsatadi.
Qur’oni Karimda jannatni tasvirlovchi istioralarga misollar:
Tokzorlar, bog‘lar, o‘simliklar va daraxtlar bilan qoplangan joy degan ma’noni anglatuvchi jannatda musaffo suvli daryolar, ta’mi buzilmaydigan sutli daryolar, asal daryolari bor. Jannatda turli mevalar, xurmolar, anorlar,tikansiz sadr daraxtlari, osilgan banan daraxtlari, turli qushlar go’shti bor.
Jannat ahlining kiyimlari nozik va sof ipakdan tikilgan. Ularning bezaklari oltindandir.Jannat ahliga xizmat qiladigan barhayot yoshlar bor. Ular tarqoq marvarid kabidirlar.
Ular tilla qadahlar va tovoqlarni aylantirib yuradilar.
Jannatda jayron ko’zli, begona erkaklarning nigohi tushmagan ayollar bor.
Ostidan daryolar oqib turgan jannat ahli, dunyonikiga o’xshash mevalar va yong’oqlar bilan to’yinganligi ana shunday tasvirlar bilan namoyon qiladi. Taʼkidlab oʻtamizki, oʻlimdan keyin Qurʼon vaʼda qilgan jannat va Qurʼon vaʼda qilgan doʻzax ham bu dunyodagi inson tushunchasi doirasida taʼriflangan.
Aqliy tafsir maktabi peshvolaridan biri imom Zamaxshariyning fikricha, biz tajriba orqali ko‘rgan va tajribamizdan tashqariga chiqadigan narsalar ana shunday o‘xshatishlar bilan ta’riflanadi. Qur’onda dunyo mevalari va jannat mevalari birgalikda tasvirlanganligi sababi odamlarning o’zlari yaxshi bilgan narsalarga ko’proq qiziqish bildiradi.
Qur’oni Karimda jahannamni tasvirlovchi istioralarga misollar:
Qur’onda do’zaxning turli nomlari bor:
Nar (olov), Haviya (tubsizlik), Sair (aqldan ozgan olov va olov) Hutama (Ochko’z va g’azablangan olov). Ko’rinib turibdiki, jahannam dunyoviy tushunchalar bilan nomlangan.
Qur’on do’zaxni quyidagicha ta’riflaydi:
Uning yettita darvozasi bor.
Jahannam kofirlar uchun zindondir.U jahannam ahlini har tomondan oʻz yoʻrgʻoni va oʻt toʻshaklari bilan qamrab olgan, yuzlarni kuydirib kuydiruvchi, terisini qirib tashlaydigan, qalblarga tushuvchi, qaynoq olov bilan toʻla olovli tubsizlikdir.
Do’zax ahli qo’llari bo’yniga bog’langan holda tor joydan tashlanadi. Bo‘yinlariga halqa va zanjirlar bog‘lab, qaynoq suvga surtiladi, so‘ngra olovda yondiriladi. Ular olov kiyimlarini kiyishadi. Do‘zax ahlining taomi do‘zax tubida chiqadigan, kurtaklari shaytonning boshiga o‘xshagan zaqqum daraxtidir. Kofirlar bu daraxtdan yeb, qorinlarini to’ldirganlaridan keyin, suvga chanqagan tuyalar kabi qaynoq suv va yiring ichadilar.
Ko‘rinib turibdiki, bu dunyoga oid eshik, zindon, olov, chuqur, olovdan yasalgan qopqoq, o‘t to‘shagi, halqa, zanjir, zaqqum, chanqagan tuya va shunga o‘xshash tushunchalar istiora qilingan. U Qur’on xabarini odamlarning kundalik hayotidan tanish bo’lgan narsalarga asoslangan holda yetkazadi. Bu bosqichda shuni ta’kidlash kerakki, Qur’oni Karimning birinchi muxotoblari jazirama issiq va cho‘l muhitida bo‘lgan. Ularning sog‘inchlari soyabon, bog‘, daryo bo‘lsa, qo‘rquvlari issiq va jazirama edi.
TII Mo’dul ta’lim shakli 705-guruh talabasi Yusupov Abdulbosit
