XIII асрнинг машҳур араб тарихчиси Иззуддин Ибн Асирнинг “Ал-Камил фит тарих” (“Мукаммал тарих”) асари мусулмон олами тарихига бағишланган бўлиб, исломгача бўлган даврдан то мўғуллар истилоси давригача бўлган даврни қамраб олади.
Илмий нуқтаи назардан, асарнинг IХ асрдан бошланган даврни қамраб олган воқеалар тавсифини ўз ичига олган қисми катта қизиқиш уйғотади. XIII аср ўрталаригача бўлган даврда Ўрта Осиё сулолалари Сомонийлар, Қорахонийлар, Салжуқийлар, Ғазнавийлар, Ғурийлар, Хоразмшоҳлар ва Ҳулогийлар сулолалари тарихига оид қимматли маълумотлар мавжуд. Шунингдек, Кавказ халқларининг тарихи, географияси ва этногенезига оид энг қимматли, ноёб маълумотлар, Чингизхон юришлари воқеалари муаллиф томонидан маҳорат билан тасвирланган.
Асар тарихчилар, географлар, этнографлар, шунингдек, Ўрта Осиёнинг ўрта асрлар тарихига қизиққан ҳар бир тадқиқотчи учун катта қизиқиш уйғотади.
Муаллиф, синчковлик билан маълумотлар олган кўплаб гувоҳларнинг сўзларини текширгандан сўнг ўз асарига киритган. Шу муносабат билан Ибн Асирнинг асари Шимолий Осиё ва Буюк Шарқ мамлакатларини мўғуллар истилоси ҳақидаги энг муҳим ва батафсил бирламчи манбалардан бири ҳисобланади.
Асарда жуда кўп рангли миниатюра тасвирлари ва ўрта аср араб ва форс қўлёзмаларининг географик хариталар, ўша давр тангаларининг фотосуратлари, ўзига хос исмлар, жой номлари, шараф, унвон ва мансаблар, сулолалар, этнонимлар, дин ва мазҳаблар тўғрисидаги маълумотлар билан бойитилган.
Умум тарихга оид ушбу кўп жилдли асарнинг араб тилида ёзилган бир қанча нусхалари дунёнинг турли қўлёзма фондларида сақланаётган алоҳида жилдлари бизгача етиб келган. Ибн Асир асарининг тўлиқ матни бизгача етиб келган бир қанча қўлёзмалари асосида 1851-1876 йилларда ўн тўрт жилдда нашр этилган. Европа шарқшуноси С.Торнбургнинг қайд этишича Ибн Асир асарининг бир неча арабча нашрлари ҳам мавжуд, уларнинг энг охиргиларидан бири 1987 йилда Байрутда нашр этилган. Ибн Асирнинг 1901-1907 йилларда амалга оширилган эски ўзбек тилига тўлиқ таржима нусхаси бўлиб, таржимонлар гуруҳи Хива хони Муҳаммад Раҳимхон II (1282-1328/1865-1910) буйруғи билан 12 жилдлик Миср нашри асосида таржима ва нашр этилган.
Ушбу таржиманинг асл нусхаси Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти қўлёзма фондида сақланмоқда.
Тошкент ислом институти катта ўқитувчиси
Пўлатхон Каттаев
