Naqshbandiylik tariqati tasavvuf yo‘llaridan biri bo‘lib, uning asosiy tamoyillari xushyorlik, sukut va maxfiy zikr bilan bog‘liq hisoblanadi. Ushbu tariqat Shayx Bahouddin Naqshband (quddisa sirruhu) (1318–1389) tomonidan mustahkamlangan bo‘lib, u o‘ziga xos «xilvat dar anjuman» (odamlarning orasida boʻlsa ham qalbi Alloh taologa bogʻlanganligi) tamoyilini ilgari surgan. Naqshbandiylar zikrni ikki turga bo‘ladilar: jahriy (baland ovozda) va maxfiy (yashirin, ichki).
Jahriy zikr – bu zikrni baland ovozda bajarish bo‘lib, uni asosan xalvatiy va chishtiy tariqatlari amalda qo‘llaydi. Biroq, Naqshbandiya tariqatida ham ba’zi shayxlar va muridlar tomonidan jahriy zikr bajarilgan.
Ba’zi Naqshbandiy shayxlari, ayniqsa, Hindiston va Usmonli turklarining Naqshbandiylari jahriy zikrni ma’lum sharoitlarda ruxsat berganlar. Ular fikricha, ayrim holatlarda jahriy zikr qalbni uyg‘otishda va ruhiy holatni mustahkamlashda foydali bo‘lishi mumkin.
Naqshbandiy tariqatining asosiy e’tibori maxfiy zikrga qaratilgan bo‘lib, bu til harakati qilmasdan, faqat qalb bilan Allohni zikr qilish orqali amalga oshiriladi. Bu zikrning mohiyati shundaki, inson doimo Allohni eslab yurishi, hatto yuragi va ongi bilan zikr qilishi kerak. Maxfiy zikrning asosiy shakllari quyidagilar:
Nafas zikri – har nafas olayotganda Allohni qalb bilan eslash.
Qalb zikri – yurak ichida Allohning ismini takrorlash.
Ruhiy zikr – ruhiy darajada Allohga bog‘lanish.
Maxfiy zikrning ustunligi shundaki, u ichki poklanish va xushyorlikni talab qiladi. Naqshbandiy shayxlari zikrni ichkaridan bajarish orqali insonning qalbi va ruhi Allohga yaqinlashishini ta’kidlaganlar.
Umuman olganda, Naqshbandiya tariqatida asosan maxfiy zikr ustuvor, biroq ayrim shayxlar va muridlar zarurat tug‘ilganda jahriy zikrni ham qo‘llaganlar. Eng muhimi – zikr qalbga ta’sir qilishidir, chunki bu tariqatning maqsadi insonning qalbini Alloh bilan bog‘lashdir.
Xulosa qilganda, Naqshbandiya tariqatida zikrning ikki shakli – jahriy va maxfiy zikr mavjud bo‘lib, tariqatning an’anaviy yo‘nalishi maxfiy zikrga asoslangan. Ammo sharoitga qarab ba’zi Naqshbandiy shayxlar jahriy zikrga ham ruxsat berishgan. Har ikki zikr turi insonning ruhiy rivojlanishiga xizmat qiladi, eng muhimi esa zikr qalbdan bo‘lishi va Allohga yaqinlik hissini oshirishidir.
4-kurs talabasi Alimov Abdulmalik
