Tarix sahifalarida kamdan-kam shaxslar bor-ki, o‘zining harbiy iqtidori bilan birga, ilm-fan va madaniyatga ham mislsiz hissa qo‘shgan bo‘lsa. Ana shunday buyuk zotlardan biri Amir Temurdir. U nafaqat mard sarkarda, dono davlat arbobi, balki ilm-fanni rivojlantirish, madaniyatni yuksaltirishga ulkan e’tibor qaratgan hukmdor sifatida ham tarixda nom qoldirgan.
Amir Temur yoshligidan o‘zining aql-zakovati va bilimga chanqoqligi bilan ajralib turgan. Uning dono harbiy yurishlari, adolatli boshqaruvi va davlat tuzilishini mustahkamlashdagi muvaffaqiyati ilm-fan va tajribaga asoslangan edi. U ilmni davlatning qudrati va taraqqiyoti uchun muhim omil deb bilgan. Shuning uchun ham u ilmiy markazlarni rivojlantirish, olimlar va hunarmandlarni o‘z himoyasiga olishga katta e’tibor bergan.
Temurning hukmronligi davrida Samarqand dunyoning eng nufuzli shaharlaridan biriga aylandi. U bu yerni nafaqat harbiy va siyosiy markaz, balki ilm va madaniyat beshigiga aylantirishga intildi. Uning bu sa’y-harakatlari natijasida Samarqand o‘sha davrning eng mashhur olimlari, san’atkorlari va me’morlarini o‘z bag‘riga oldi.
Amir Temur o‘z yurishlari davomida Hindiston, Erondan tortib, Oltin O‘rda va Usmoniylar imperiyasigacha bo‘lgan hududlardagi ilm ahli, hunarmand va me’morlarni Samarqandga olib kelgan. Bu olimlar va san’atkorlar Temuriylar poytaxtini yanada jozibador va ilm-fan markaziga aylantirishda katta rol o‘ynagan. U o‘z hukmronligi davomida ilmiy muassasalar, madrasalar, kutubxonalar barpo ettirdi. Bu maskanlar ilm-fan va ma’rifat o‘chog‘iga aylandi. O‘sha davrda madrasa nafaqat diniy bilim beruvchi dargoh, balki matematika, astronomiya, tabobat, falsafa, tarix kabi fanlar o‘qitiladigan joy ham edi. Avlodlari, xususan, Mirzo Ulug‘bek uning ilm-fanga bo‘lgan e’tiborini davom ettirib, keyinchalik buyuk astronomik kashfiyotlarni amalga oshirgan. Samarqanddagi Ulug‘bek observatoriyasi esa Temuriylar davrida ilm-fan qanchalik rivojlanganini ko‘rsatib turibdi.
Amir Temur o‘z davrining eng buyuk olim va mutafakkirlarini himoya qilgan, ularning ilmiy izlanishlariga imkon yaratgan. Uning saroyida mashhur shoir va olimlar, jumladan, Ibn Xaldun, Hafiz Sheroziy kabi mutafakkirlar mehmon bo‘lgan. Temur ularning fikrlariga hurmat bilan qaragan, ilmiy suhbatlar uyushtirgan.
Amir Temurning yurishlari nafaqat harbiy maqsadni ko‘zlagan, balki ilm-fan va texnologiyalarni o‘zlashtirishga ham xizmat qilgan. Harbiy yurishlari davomida muhandislar, hunarmandlar va texnika ustalari Samarqandga keltirilgan. Bu esa shaharsozlik, me’morchilik, metallurgiya, harbiy strategiya kabi sohalarning rivojlanishiga olib kelgan. Masalan, uning davrida bunyod etilgan Registon, Bibixonim masjidi, Shohi-Zinda majmuasi, Go‘ri Amir maqbarasi kabi inshootlar o‘sha davrning eng ilg‘or muhandislik ishlanmalari asosida qurilgan. Ushbu obidalar bugungi kunda ham insoniyat me’morchilik merosining durdonasi sifatida qadrlanadi.
Amir Temur nafaqat buyuk sarkarda, balki ilm-fan va madaniyat homiysi ham edi. Uning ilm-fanga bo‘lgan e’tibori natijasida Temuriylar davrida madaniyat va fan yuksak cho‘qqilarga ko‘tarildi. U olimlarni, me’morlarni, shoirlarni o‘z panohiga olib, ularga ilmiy faoliyat yuritishlari uchun barcha sharoitlarni yaratdi. Uning sa’y-harakatlari tufayli Samarqand va butun Movarounnahr ilm-fan markaziga aylandi. Bugungi kunda ham Amir Temurning ilmga bo‘lgan hurmati va madaniyatga qo‘shgan hissasi abadiy yodda qoladi.
Uning dono so‘zlari bizga eslatma bo‘lishi kerak: “Kuch – bilim va tafakkurda!”
Yoshlar bilan ishlash, ma’naviyat va ma’rifat
bo‘limi boshlig‘i B.PARPIYEV
