Islom huquqi (fiqh) sohasida yozilgan asarlar musulmon olamida asrlar davomida nafaqat diniy bilim manbasi, balki ilmiy fikr va metodologik yondashuvlarning shakllanishida ham muhim o‘rin tutib kelgan. Ana shunday asarlar qatorida Shamsiddin Gurloniy qalamiga mansub “Al-Kifoya” asari alohida e’tiborga loyiqdir. Bu asar o‘zbek islom ilm-fani tarixida yirik fiqhiy iz qoldirgan, ayniqsa “Hidoya” kitobi asosida yozilgan sharh sifatida mashhurdir. Ushbu maqolada “Al-Kifoya” asarining o‘ziga xos jihatlari, boshqa asarlardan farqlari, hozirgi diniy o‘quv yurtlarida undan foydalanish istiqbollari tahlil qilinadi.
“Al-Kifoya” asarining umumiy tavsifi
Shamsiddin Gurloniy o‘z zamonasining yetuk faqihlaridan bo‘lib, fiqh fanining rivojiga sezilarli hissa qo‘shgan. Uning “Al-Kifoya” asari mashhur hanafiy faqihi Burhoniddin Marg‘inoniyning “Hidoya” asariga yozilgan muhim sharhlaridan biridir.
Asar nafaqat matn izohi, balki muallifning tahliliy yondashuvi, dalillar bilan ishlashi va masalalarni chuqur sharhlashi bilan ajralib turadi. Bu jihatlar uni oddiy tarjima yoki takroriy izohdan yuqori darajaga ko‘taradi.
Asarning boshqa sharhlardan farqli jihatlari
- Tahliliy va mantiqiy uslub: Gurloniy “Al-Kifoya”da masalalarni izohlashda yuzaki bayonlardan chetlab, ularning asosida yotgan dalil va qoidalarni tahlil qiladi. Bu metodologiya hozirgi zamonaviy ilmiy talablarga ham mos tushadi.
- Maqsadga yo‘naltirilgan sharh: “Hidoya” kabi murakkab fiqhiy matnni talabalarga tushunarli qilib yetkazish, uning asosiy g‘oyasini ochib berish maqsad qilingan. Har bir fiqhiy masala bayoni ortida muallifning o‘z mulohazasi ham joy olgan.
- Tashbih va misollar: Asarda ko‘plab misollar orqali nazariy fiqhiy qoidalar hayotiy holatlarda qanday qo‘llanilishini ko‘rsatadi. Bu esa talabalar uchun mavzuni anglashni osonlashtiradi.
Asarning e’tiborli jihatlari
Tilning soddaligi: Qadimiy arab tilidagi murakkab iboralar o‘rniga, ko‘proq tushunarli, didaktik uslub tanlangan.
Tashkiliy tuzilma: Asar muayyan mavzularga ajratilgan, har bir bob mantiqiy tartibda keltirilgan.
Dalillarning keng qo‘llanilishi: Qur’on, Hadis, Ijmo’ va Qiyos kabi asosiy manbalarga ko‘plab murojaatlar mavjud.
Bugungi diniy ta’lim muassasalarida “Al-Kifoya”dan foydalanishning ustuvor jihatlari
- Tushunishga yengillik: “Hidoya” asari o‘zining mukammalligi bilan birga murakkab uslubda yozilgan. “Al-Kifoya” esa bu murakkablikni soddalashtirib, talabalar uchun tushunarliroq qiladi.
- Ilmiy tahlilga asoslanganlik: Hozirgi zamonaviy diniy ta’lim, ayniqsa oliy darajadagi o‘quv yurtlari, mantiqiy tahlil va dalillarga asoslangan ta’limga ehtiyoj sezmoqda. “Al-Kifoya” bu borada yetarli darajada ilmiy asosga ega.
- Pedagogik moslik: Talabalar bilan ishlashda “Al-Kifoya”ning o‘ziga xos pedagogik qulayligi mavjud – mavzular bosqichma-bosqich ochiladi, muhokamalar orqali tushunchalar mustahkamlanadi.
Xulosa
Shamsiddin Gurloniy rohmatullohu alayh qalamiga mansub “Al-Kifoya” asari hanafiy fiqhining yuksak namunalaridan biri bo‘lib, ayniqsa Burhoniddin Marg‘inoniyning “Hidoya” asariga yozilgan eng sermazmun va amaliy sharhlar qatoridan joy oladi. Ushbu asar o‘zining tahliliy-uslubiy yondashuvi, dalil va asoslar bilan boyitilganligi, fiqhiy masalalarni hayotiy misollar orqali yoritib berishi bilan boshqa sharhlardan ajralib turadi. Bu xususiyatlar uni nafaqat o‘tmishdagi ilmiy an’analar namunasi, balki bugungi kun ta’lim talablariga javob beradigan dolzarb manba sifatida ko‘rsatadi.
Bugungi zamonda diniy ta’lim tizimi chuqur va mantiqiy yondashuvga asoslangan fiqhiy bilimlarni talab qilmoqda. Talabalar o‘zlashtirishda murakkab va qisqa iborali matnlardan ko‘ra, ularning mazmunini tushuntirib beruvchi, dalillarga asoslangan, o‘zaro qiyosli tahlil yuritilgan asarlarga ehtiyoj sezmoqda. “Al-Kifoya” aynan shunday asar bo‘lib, Hidoya kabi yirik fiqhiy asarning mazmunini ochib berishga xizmat qiladi.
Shuningdek, “Al-Kifoya” asarining yurtimizda yozilganligi, mahalliy fiqhiy tafakkur va ilmiy merosning yuksak namunasi sifatida shakllangani ham uning qiymatini oshiradi. Bu asar orqali talaba nafaqat fiqhiy bilimga ega bo‘ladi, balki o‘z milliy diniy merosiga ham chuqurroq nazar bilan qaraydi. Bu jihat, ayniqsa, bugungi globallashuv davrida o‘zligimizni, an’anaviy ilmiy maktablarimizni asrab qolishda juda muhim omil hisoblanadi.
Shu munosabat bilan, quyidagi tavsiyalarni bergan bo’lar edim:
- “Al-Kifoya” asari oliy diniy ta’lim muassasalarida “Hidoya” asarining asosiy sharhi sifatida o‘quv dasturlariga kiritilishi zarur. Bu orqali talabalarga fiqhiy matnni chuqur tushunish imkoniyati yaratiladi.
- Asar asosida maxsus dars ishlanmalari va metodik qo‘llanmalar tayyorlanib, darslarda zamonaviy o‘quv uslublari bilan uyg‘unlashtirish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
- “Al-Kifoya” asarining qo‘lyozma yoki eski nashrlari asosida zamonaviy ilmiy-tanqidiy nashrlar tayyorlanishi, uning kengroq foydalanilishini ta’minlaydi.
- Asar asosida ilmiy seminar va davra suhbatlari o‘tkazilib, yosh olimlar orasida fiqhiy tafakkurni rivojlantirishga xizmat qiluvchi muhokama maydonlari yaratilishi lozim.
- “Al-Kifoya”ni o‘rganish orqali talabalar mustaqil fikrlash, masalaga dalil asosida yondashish va taqqoslash asosida hukm chiqarish ko‘nikmasini egallaydilar.
Xulosa qilib aytganda, “Al-Kifoya” asari o‘zbek fiqh merosining bebaho boyligi bo‘lib, uni bugungi diniy ta’limda faol qo‘llash nafaqat tarixiy ilmiy an’analarni tiklash, balki talabalarga mukammal fiqhiy tafakkurni shakllantirishda muhim qadam bo‘ladi. Shunday ekan, bu asarni sharh sifatida faol targ‘ib etish va undan zamonaviy ta’lim jarayonida to‘laqonli foydalanish qat’iy tavsiya etiladi.
401-guruh talabasi Muhriddin Abbosxonov
