Имом Марғиноний раҳматуллоҳи алайҳ китобни ёзиш асносида бир қанча одоб ва одатларга риоя қилганлар. Бироқ шуни таъкидлаш жоизки, бу дегани имом ушбу одатлардан ташқари чиқмаганлар, доим шунга риоя қилганлар, дегани эмас. Балки китобда аксар ҳолда одатланган масалаларига нисбатан айтилади. Улар қуйидагилар: 1. Агар китобда قال رضي الله عنه десалар, бунда ўзларини назарда тутган бўладилар. Шайх Абдулҳақ Деҳлавий “Мидрожун нубувва” китобида шундай деган. Абус Сауд шундай дейди: “Ҳидоя” китоби соҳиби ўзларини назарда тутиб قال العبد الضعيف деганлар. Бироқ шогирдлари у кишининг вафотидан сўнг бу иборани رضي الله عنه га ўзгартиришган”. Имом Марғиноний раҳматуллоҳи алайҳ “Мен” дейишдан сақланиш учун аслида ўзларини биринчи шахс сийғасида келтирмаганлар. Бу одат барча буюк фақиҳ ва муҳаддисларнинг одати ҳамдир. 2. Имом Марғиноний раҳматуллоҳи алайҳ ўзлари наздида ихтиёр қилинган сўзнинг далилини охири келтирганлар. “Ниҳоя” китобида “Қозининг одоблари китоби”нинг охирида шундай келтирилган. Шунингдек, “Иноя” китоби “Фосид бай боби”да, “Фатҳул Қодир” китоби “Сарф китоби”да, “Натоижул афкор” китобида: “Мусанниф раҳматуллоҳи алайҳнинг доимий одатларидан бири – турфа қавллар келтирилган пайтда кучли далилни охири зикр қилишлари бўлиб, охири келтирилган далил олдинги сўзларга жавоб ўлароқ айтилган бўлади”. 3. Агар мусанниф раҳматуллоҳи алайҳ مشايخنا (“Шайхларимиз”) десалар, бундан мақсад Бухоро ва Самарқанддаги шайхлар назарда тутилган. “Иноя” китобида шундай келган. “Вақфун наҳр” китобида аллома Қосимдан нақл қилинишича, “машойихлар” деган сўздан мурод – имом ўзлари кўрмаган устозларни назарда тутганлар. 4. Агар فى ديارنا (“Диёримизда”) десалар, Мовароуннаҳрдаги шаҳарлар назарда тутилган. “Фатҳул Қодир”даги сўзлардан шундай тушуниш мумкин. 5. Агар ما تلونا десалар, юқорида келтирилган оят назарда тутилади. ما ذكرنا ва ما بينا дейдиган бўлсалар, юқорида ўтган ақлий далил назарда тутилади. ما روينا десалар, юқорида ўтган ҳадис назарда тутилади. “Натоижул афкор” китобида шундай келтирилган. Баъзи ҳолатларда ما ذكرنا деб, ҳадисга ишора қилинган. “Фатҳул Қодир” китоби “Сарф китоби”даги сўзлардан шундай тушуниш мумкин. Гоҳида ما بينا деб Қуръон, суннат ва қиёсга ишора қилинган. “Кифоя” китоби “Қасосни вожиб қиладиган ва вожиб қилмайдиганлар боби”да келтирилган маълумотлардан шуни тушуниш мумкин. 6. Ақлий далилни “фиқҳ” деб ишлатганлар. “Бу борадаги фиқҳ шундай” дейилган бўлса, бундан мурод ақлий далил деган маънодадир. “Мифтоҳус саода” китобида шундай келтирилган. 7. Мусанниф раҳматуллоҳи алайҳ “Асл” китобини зикр қилсалар, бундан мурод имом Абу Абдуллоҳ Муҳаммад ибн Ҳасан Шайбоний раҳматуллоҳи алайҳнинг “Мабсут” китобини назарда тутган бўладилар. 8. Мусанниф раҳматуллоҳи алайҳ “Мухтасар” китобини зикр қилсалар, ундан мурод имом Қудурийнинг “Мухтасарул Қудурий” китобини назарда тутган бўладилар. 9. Агар китобда “Ҳадис фалон маънога ҳамл қилинади (йўйилади)” дейдиган бўлсалар, бундан мурод – муҳаддислар наздида ўша ҳадиснинг маъноси шу бўлади. Агар бордию “Бу ҳадисни фалон маънога йўямиз” десалар, ҳадисни гарчи муҳаддислар у маънога бурмасалар-да, бироқ шундай эканини билдиради. “Мифтоҳус саода” китобида шундай келтирилган. 10. Агар китобда عند فلان десалар, унинг мазҳаби шундай эканини, عن فلان десалар, “Фалончидан бир ривоятда” деган маънони билдиради. Имом Айний “Биноя” китобида айтишларича عن فلان “Зоҳирур ривоя”дан бошқа ривоятлар назарда тутган бўлинади. Ибн Ҳумом айтишларича, عند сўзи “мазҳаби” деган маънога далолат қилади.  Манбалар асосида “Ақоид ва фиқҳий фанлар” кафедраси ўқитувчи-стажёри Абдуллоҳ Қосим тайёрлади. 634

Жорий йилнинг 28 ноябрь куни робиъул аввал ойи муносабати билан институт амалиётчиси Г.Махамедова ташаббуси билан талаба қизлар ўртасида “Мурувват уйига ёрдам” деб номланган хайрия фондида йиғилган хайрия жамғармаларини, Талаба қизлар билан ишлаш бўйича услубчи З.Суярова бошчилигида АРМ ходимаси И.Акмалова, амалиётчи ва талаба қизлар “1-сонли интернат Мурувват уйи” га олиб борди. Ташриф мобайнида “Мурувват” уйида имконияти чекланган турли даражадаги ногирон болаларга давлатимиз томонидан яратиб берилган шарт-шароитлар билан танишди. Мурғак ногирон гўдакларга кўрсатилаётган улкан меҳр-мурувватни гувоҳи бўлдилар. Уларга яратилган шароитлар қанчалик кўп бўлсада, лекин кўзлар мунгли эди. Мазкур имконияти чекланган мурғак кўзларга бир лаҳзалик қувонч ҳадя эта олганлиги учун талаба қизлар қалбида меҳр ҳисси жўш урди. Ташриф сўнггида Имом Бухорий номидаги Тошкент ислом институти талаба қизларига “Мурувват уйи” раҳбарияти томонидан “Ташаккурнома” тақдим этилди. Талаба қизлар билан ишлаш бўйича услубчи З.Суярова 539

“Ҳидоя” китобига ёзилган шарҳларнинг сони унинг қай даражада аҳамиятли китоб эканини англатади. Қуйида унга ёзилган шарҳ китоблар билан танишиб ўтамиз. Ундаги тартиб китоб муаллифларининг вафот йиллари кетма-кетлигида келтирилади: 1. Хулосатун ниҳоя фи фавоидил Ҳидоя. Муаллифи: Алоуддин Абул Қосим Маҳмуд ибн Абдуллоҳ ибн Соид Рузий Ҳанафий (ваф. 606 ҳ.й.). 2. Ал-Фавоидул баҳийя. Муаллифи: Ҳамидуддин Алий ибн Муҳаммад ибн Алий Зарир Бухорий Ромиший (ваф. 666 ҳ.й.). 3. Ниҳоятул кифоя фи дироятил Ҳидоя. Муаллифи: Тожуш шариа Умар ибн Садруш шариа-I Маҳбубий (ваф. 673 ҳ.й.) 4. Шарҳул Ҳидоя. Алий ибн Муҳаммад ибн Ҳасан Алоуддин (ваф. 708 ҳ.й.). 5. Ал-Ғоя шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Қози Шамсуддин Абул Аббос Аҳмад ибн Иброҳим ибн Абдулғаний Саружий (ваф. 710 ҳ.й.). Ушбу китоб “Ҳидоя”ни кенг шарҳланган шарҳларидан бири бўлиб, муаллиф “Қасамлар китоби”га етган пайтда вафот этган. Сўнг Саъдуддин ибн Муҳаммад ибн Дирий ниҳоясига етказган. 6. Ан-Ниҳоя фи шарҳил Ҳидоя. Муаллифи: Ҳусомиддин Ҳусайн ибн Алий ибн Ҳажжож Сиғноқий (ваф. 710 ҳ.й.). 7. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Ҳофизуддин Насафий Абдуллоҳ ибн Аҳмад ибн Маҳмуд (ваф. 710 ҳ.й.). Баъзилар “Бу зот “Ҳидоя”га шарҳ ёзмаганликларини айтишган. 8. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Нажмуддин Абут Тоҳир Исҳоқ ибн Алий ибн Яҳё (ваф. 711 ҳ.й.) 9. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Шамсуддин Муҳаммад ибн Усмон ибн Абул Ҳасан (ваф. 728 ҳ.й.). Бу зот “Ибн Ҳаририй” исми билан танилган. 10. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Аҳмад ибн Ҳасан Шиҳобуддин (ваф. 737 ҳ.й.). Бу зот “Ибн Заркаший” исми билан танилган. 11. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Иброҳим ибн Алий ибн Аҳмад (ваф. 744 ҳ.й.). Бу зот “Ибн Абдулҳақ Воситий” исми билан танилган. 12. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Аҳмад ибн Ҳасан Табризий (ваф. 744 ҳ.й.). 13. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Тожуддин Абу Муҳаммад Аҳмад ибн Абдулқодир ибн Аҳмад (ваф. 749 ҳ.й.). Бу зот “Ибн Мактум” исми билан танилган. Китоб охирига етмай қолган. 14. Миърожуд дироя ила шарҳил Ҳидоя. Муаллифи: Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Қавомуддин Кокий (ваф. 749 ҳ.й.). Бу зот Алоуддин Бухорий ва Сиғноқийларнинг шогирди ҳисобланади. 15. Ал-Ғоя фи шарҳил Ҳидоя. Муаллифи: Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Қавомуддин Кокий (ваф. 749 ҳ.й.). 16. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Алоуддин Алий ибн Усмон ибн Иброҳим (ваф. 750 ҳ.й.). Бу зот “Ибн Туркмоний” исми билан танилган. Муаллиф бу шарҳни охирига етказишга муваффақ бўлмаган. Кейинчалик у зотнинг ўғли китобни охирига етказган. 17. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Нажмуддин Иброҳим ибн Алий ибн Аҳмад Абу Исҳоқ Тарсусий Димашқий (ваф. 758 ҳ.й.). 18. Ғоятул баён ва нодиратул ақрон. Муаллифи: Амир Котиб ибн Амир Умар Амид ибн Амид Атқоний (ваф. 758 ҳ.й.). 19. Кифоя шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Жалолуддин ибн Шамсуддин Хоразмий Карлоний (ваф. 767 ҳ.й.). Бу зот имом Сиғноқийнинг шогирди ҳисобланади. 20. Тавшиҳ. Муаллифи: Умар ибн Исҳоқ ибн Аҳмад Ғазнавий, Қози Сирожуддин Абу Ҳафс Ҳиндий (ваф. 773 ҳ.й.). 21. Ан-Ниҳоя алал Ҳидоя. Муаллифи: Муҳйиддин Абу Муҳаммад Абдулқодир ибн Муҳаммад Қураший (ваф. 775 ҳ.й.). Бу киши машҳур “ал-Жавоҳирул музиа фи табақотил ҳанафийя” китобининг ҳам муаллифи саналади. 22. Ат-Такмила фи фавоидил Ҳидоя. Муаллифи: Маҳмуд ибн Аҳмад Қувнавий (ваф. 775 ҳ.й.). 23. Ал-Иноя фи шарҳил Ҳидоя. Муаллифи: Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Маҳмуд Румий Акмалуддин Бобартий (ваф. 786 ҳ.й.). 24. Шарҳул Ҳидоя. Муаллифи: Саййид Шариф Алий ибн Муҳммад ибн Алий Журжоний...

Роббимиз азза ва жалла Ўзининг мукаммал Китобида айтади: «Эй иймон келтирганлар! Бир қавм бошқасини масхара қилмасин, эҳтимол улар булардан яхшироқдир. Ва аёллар ҳам бошқа аёлларни (масхара қилмасин), эҳтимол улар булардан яхшироқдир. Ва ўзингизни ўзингиз мазах қилманг, бир-бирингизга лақаб қўйманг. Иймондан кейин фосиқлик исми нақадар ёмон» (Хужурот, 11). Ушбу оятда ўзингиз мулоҳаза қилаётганингиздек Аллоҳ таоло ўз бандаларини бир бирларига лақаблар қўйиш, сўкиш ва ҳақоратлар ҳамда таҳқирлаш ва бўҳтонларнинг ҳар ҳил турлари билан юзланишдан қайтариб уларни огоҳлантирган. Уламолар таҳқирлаш навларининг энг ёмони инсоннинг ўз дўсти бўлган бошқа бир инсонга далил исботсиз куфр айбини йўналтириши эканини бир овоздан маъқуллаб ижмо қилганлар. Яна уламолар бу айбловни бир-бирларига лақаб қўйиш турининг энг ёмони эканига якдиллик билан қарор қилганлар. Мустафо соллаллоҳу алайҳи ва саллам ўзларининг кўплаб ҳадисларида таҳқирлашнинг ушбу туридан қайтарганлар. Икки шайх Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтадилар: «Агар киши биродарига «эй кофир» деса, ушбу (сўз) иккисидан бирига қайтади. Агар у киши ростдан ҳам кофир бўлса унга, аммо ундай бўлмаса айтувчининг ўзига қайтади». Икки шайх ривоят килган бошқа бир ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Киши ўз биродарига куфр айбини отса уни ўлдиргандек бўлади». Яна бир ривоятда: «Ҳақиқатда ўлдирган кишидекдир» – дейилган. Бу тўғрисида жуда кўп ҳадислар бўлиб, бу ҳақида тортишишнинг ҳожати йўқ. Шунинг учун саҳобалар, тобеъинлар ва улардан кейинги ўтган солиҳларимиз бировни куфрда айблашдан ўзларини тийишни лозим тутганлар. Балки бу борада Расулулоҳнинг ўзлари бизларга намуна бўлганлар. Саҳобалар орасида нифоқда сийқаси чиққан мунофиқлар ҳам бор эди. Лекин Мустафо соллаллоҳу алайҳи ва саллам уларни куфрда айбламаганлар, уларга ҳам мусулмонлар билан қиладиган муомалани қилганлар. Ўша мунофиқларнинг бошида ўзингиз билганингиздек Абдуллоҳ ибн Убай ибн Салул бўлган. Унинг ишлари ёмон бўлишига қарамай Пайғамбаримиз унга ҳам мусулмонларга қиладиган муомалани қилдилар. Ўғлининг рағбатини рўёбга чиқариш учун, кийганларида баданларига тегиб турадиган кийимни уни кафанлаш учун бердилар. Жаноза ўқиш учун уни олиб келинганда жаноза ўқувчилар олдида Расулуллоҳнинг ўзлари турган эдилар. Мадинада бугунги кунда катта ҳиёнат деб аталадиган гуноҳни содир этган киши бўларди. Ислом тамғаси у ва у кабилардан алоқани узиб қўйгани йўқ. Хотиб ибн Абу Балтаъа ўшаларнинг бири эди. У Расулуллоҳни Маккани фатх қилиш учун йўлга чиқмоқчи эканини Маккадаги мушрикларга махфий тарзда етказиб, уларга: «Ўзингизни ҳушёр тутинг» – деб хабар берган эди. Мустафо соллаллоҳу алайҳи ва саллам у юборган махфий хатни ўқиб қолдилар. Шунда ҳам Расулуллоҳ уни куфрда айбламадилар. Балки Аллоҳ таоло ҳам уни Расулуллоҳнинг юзларига туфлагани учун унга хитоб қилганида уни иймонда эканига гувоҳ бериб: «Эй иймон келтирганлар! Менинг душманларимни ва ўзингизнинг душманларингизни дўст тутманглар. Сизлар уларга дўстлик қиласизлар, улар эса …» (Мумтаҳана, 1). Илоҳий баёнот ундан иймон тамғасини кесиб қўйгани йўқ, балки: «Эй иймон келтирганлар…»! – деб мурожат қилди. Буларнинг бари, ўша зотларнинг бировни куфрда айблаш Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло харом қилган бўҳтон ва ҳақорат турларининг энг ёмони эканини билганлари учундир. Балки, эй Аллоҳнинг бандалари, сизлар яхши биласизки саҳобалар замонининг охирларига келиб Мўътазила, Жаҳмия, Муржия, Хаворижлар каби фирқаларнинг шохи ўсиб чиқа бошлади. Улар Аллоҳ субханаҳу ва таолонинг тўғри йўлидан қаттиқ янглишдилар. Биз синчиклаб текшириб, саҳобалар ва тобеъинлар орасида уларни куфрда айблаган кишини топа олмадик. Хаворижларни ёки Муътазила ва Муржияларни куфрда айблаган кишини учратмадик. Алий каррамаллоҳу...

2019 йилда Ўзбекистонда Қозоғистон йили муносабати билан кенг нишонланаётган тадбирлар халқларимиз ўртасидаги ҳамкорлик тарихида ноёб воқеа сифатида қардошлик муносабатларини янги босқичга олиб чиқишда муҳим аҳамият касб этмоқда. Ушбу тадбирлар доирасида икки мамлакат диний-маърифий соҳа ходимларининг ўзаро мулоқот ва учрашувлари, турли даражадаги ташрифлари ташкил этилмоқда. Мамлакатимизда ўтказилаётган кенг миқёсли ушбу маданий тадбирлар доирасида Қозоғистондаги “Нур-Муборак” Миср ислом маданияти университети ректори Муҳаммад аш-Шаҳҳат ал-Жиндий раҳбарлигидаги делегация жорий йил 26-30 ноябрь кунлари юртимизга ташриф буюрди. Ташрифнинг иккинчи куни – 27 ноябрда делегация аъзолари Имом Бухорий номидаги Тошкент ислом институтида бўлдилар. ТИИ ректори У.Ғафуров мартабали меҳмонларни Ўқув ва илмий ишлар бўйича проректор У.Ходжаев, “Таҳфизул-Қуръон” кафедраси мудири Ж.Неъматов, “Ҳадис ва ислом тарихи фанлари” кафедраси ўқитувчилари М.Жангиров, ва Ҳ.Нурбоев иштирокларида қабул қилди. Дастлаб ташриф буюрган меҳмонларга институтнинг узоқ йиллик тарихи, мустақилликдан олдинги ва кейинги фаолияти, бу даргоҳда таҳсил олган уламолар, сўнгги йилларда амалга оширилган ислоҳотлар,  ТИИ жамоаси, хусусан, талабалар учун яратиб берилган юксак шарт-шароитлар, таълим муассасасида ҳам диний, ҳам дунёвий билимларни мукаммал эгаллаган кадрлар тайёрлаш устувор вазифа қилиб белгилангани ҳақида батафсил маълумотлар берилди. Учрашувда Тошкент ислом институти ва Қозоғистондаги “Нур-Муборак” Миср ислом маданияти университети ўртасида ўзаро ҳамкорлик алоқаларини йўлга қўйиш борасида музокаралар олиб борилди. Ўз навбатида, “Нур-Муборак” Миср ислом маданияти университети ректори Муҳаммад аш-Шаҳҳат ал-Жиндий самимий қабул учун ТИИ раҳбариятига миннатдорлик билдириб, ўзи бошчилик қилаётган таълим муассасаси фаолияти ҳақида сўзлаб берди. Ташриф давомида делегация раҳбари профессор Муҳаммад аш-Шаҳҳат ал-Жиндий Тошкент ислом институти талабаларига муқаддас ислом динининг тинчлик дини эканига урғу бериб, унинг илм-фан тараққиётидаги ўрни ва бугунги глобал жамиятдаги аҳамиятига доир долзарб мавзуда маъруза қилди. Маъруза сўнггида “Нур-Муборак” Миср ислом маданияти университети ректори Муҳаммад ал-Жиндий шундай деди: “Ўзбекистонга ташрифим давомида юртингизда диний таълим ва аҳли илмга давлат раҳбари томонидан алоҳида эътибор қаратилаётгани эътиборимни тортди ва қувонтирди. Тошкент ислом институтида фиқҳ, ақоид, ҳадис, улумул-Қуръон каби исломий илмлар билан бир қаторда социология, динлар тарихи, сиёсатшунослик, иқтисодиёт назарияси асослари каби ижтимоий фанлар ҳамда ўзбек, араб, инглиз, форс, рус тили каби дунё тиллари билан бирга хаттотлик санъатининг ўқитилиши ҳайратимни оширди”. Нотиқ ўз чиқишида ушбу диний ва дунёвий таълим услубини Қозоғистондаги “Нур-Муборак” Миср ислом маданияти университетида ҳам қўллаш кераклигини таъкидлаб ўтди. Самимий ва ўзаро ишонч руҳида ўтган ташриф  меҳмонларда катта таассурот қолдирди. Учрашув якунида Имом Бухорий номидаги Тошкент ислом институти ва Қозоғистондаги “Нур-Муборак” Миср ислом маданияти университети ўртасида ҳамкорлик алоқаларини йўлга қўйиш бўйича келишиб олинди. Юртимизда Қозоғистон йили доирасидаги тадбирлар нафақат санъат, фан, тадбиркорлик соҳалари, балки, диний-маърифий соҳа вакилларига ўзаро манфаатли алоқаларни йўлга қўйиш, билим ва тажриба алмашиш учун янги имкониятлар эшигини очади. Маданиятларимиз бир-бирини бойитишига, халқларимиз янада яқин бўлишига хизмат қилади. Ж.Мелиқўзиев, ТИИ проректори 487