Ҳар бир мусулмон кишига  динимиздаги зарурий эътиқод масалаларини ўрганиб уларга эътиқод қилиши лозимлиги таъкидланади. 243

Ризқ сўзи луғавий жиҳатдан “ризқ”, “кунлик овқат”, “улуш”, “инъом” каби маъноларни англатади. Истилоҳда эса “Аллоҳ таоло жонзотларга етказган ва улар истеъмол қилган нарса ризқ деб аталади”[1]. Дунёдаги ҳамма жонзотларнинг ризқи Аллоҳ таоло томонидан олдиндан белгилаб қўйилган. Белгилаб қўйилган ризқ зиёда ва кам бўлмайди, барча халойиқ ўзига қанча ризқ белгиланган бўлса, ўшани олмасдан қолмайди, албатта тўлиқ олади. Чунки бу унинг олдиндан белгилаб қўйилган насибасидир: نَحْنُ قَسَمْنَا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا  “Уларнинг дунё ҳаётидаги тирикчиликларини ҳам уларнинг ўрталарида Биз тақсимлаганмиз”[2]. Қуръонда эса ўрмалаган жонзот борки, барчасининг ризқи Аллоҳ таоло томонидан ато қилиниши баён қилиб қўйилган: وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلَّا عَلَى اللَّهِ رِزْقُهَا وَيَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهَا وَمُسْتَوْدَعَهَا كُلٌّ فِي كِتَابٍ مُبِينٍ “Ерда ўрмаловчи бирор нарса (жонзот) йўқки, унинг ризқи (таъминоти) Аллоҳнинг зиммасида бўлмаса! (У) унинг қароргоҳини ҳам, оромгоҳини ҳам билур. Ҳаммаси аниқ Китоб (Лавҳул-маҳфуз)да (ёзилган)дир”[3]. Яъни инсонларнинг ҳам, бошқа ҳайвонларнинг ҳам, умуман барча жонзотларнинг ризқини Аллоҳ таоло Ўз зиммасига олган. Зеро, Аллоҳ таоло уларнинг Яратувчиси бўлгани каби ризқларини ҳам берувчисидир. Шу ўринда ҳаром ҳам Аллоҳ таоло томонидан берилган ризқ экан нега уни еган одам жазо олиши керак, деган савол пайдо бўлиши мумкин. Бу саволга жавоб қуйидагича бўлади: ҳаромни еган одам ҳалолни қўйиб, ҳаромни танлагани учун жазоланади. Чунки Аллоҳ таоло мутлоқ ризқни ваъда қилган ва бандаларга уни ҳалол йўл билан топишга буюрган: يَا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلَالًا طَيِّبًا “Эй одамлар, ердаги ҳалол-пок нарсалардан тановул қилингиз”[4].     Агар банда шайтонга ва нафсу ҳавосига эргашиб, Аллоҳ таоло буюрган ҳалол йўлдан ризқ топишга уринмасдан ҳаром йўлдан топишга уринса, Аллоҳ таоло ўша йўлдан ҳам унга эриштириб қўяверади. Лекин буйруғини бажармасдан ман этилган йўлни танлагани учун жазога гирифтор қилади. Шунга кўра, ҳаром еган банда Аллоҳ таолонинг берган ризқини егани учун эмас, балки У зотнинг буйруғини бажармасдан шайтонга эргашгани учун жазоланади.  Сўфи  Оллоҳёр бобомизнинг жойлари жаннатда бўлсин, ризқ ҳақида қандай эътиқодда бўлишни қисқа ва лўнда баён қилиб қўйган:  Қидирғон бирла ризқинг қатра тошмас, Кетар қадринг, қадардин ҳаргиз ошмас. Яъни, эй банда ҳар қанча чирансанг ҳам Аллоҳ белгилаб қўйган ризқдан бир томчи ҳам ортиқ ололмайсан. Сенинг зиммангда фақат ризқ учун сабаб қилиб қўйилган ишларни амалга ошириш бор холос, ризқинг эса Аллоҳ таоло сен учун тайин қилиб қўйган нарсасидан бошқа бўлмайди. Ризқ ҳақидаги масала “Ақоидун Насафий”да қуйидагича баён қилинган: الْحَرَامُ رِزْقٌ وَكُلٌ يَسْتَوْفِي رِزْقَ نَفْسِهِ حَلاَلاً  كَانَ اَوْ حَرَامًا وَلَا يُتَصَوَّرُ اَنْ لَا يَأْكُلَ اِنْسَانٌ رِزْقَهُ اَوْ يَأْكُلَ غَيْرُهُ رِزْقَهُ. “Ҳаром ҳам ризқдир. Ҳамма ўз ризқини ҳалол бўлсин, ё ҳаром бўлсин, тўла-тўкис олади. Инсон ўз ризқини ея олмай қолиши ёки бошқа биров унинг ризқини еб қўйиши тасаввур ҳам қилинмайди”. Яъни, Аллоҳ таоло бирор кишига истеъмол қилишни тақдир қилиб қўйган нарсани бошқа биров устамонлик ёки айёрлик билан “илиб кетиши” мумкин эмас. Ҳар бир киши ўз ризқу насибасини албатта олади. Аммо ризқ мулк маъносида қўлланганда, уни бошқалар ҳам олиши мумкин: الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ “Улар ғайбий хабарларга (пайғамбарим Муҳаммад келтирган хабарларга)  иймон келтирадиган, намозни баркамол ўқийдиган ва Биз ризқ қилиб берган нарсалардан (садақа ва) эҳсон қиладиганлардир”[5]. Ушбу оятдаги ризқ қилиб берилган нарсалардан эҳсон қилишлари, уларга мулк қилиб берилган нарсалардан бошқаларга инфоқ-эҳсон қилишлари маъносини англатади. Ибн...

Куфр сўзи луғатда “бекитиш” ва “тўсиш” маъноларини англатади. Шу маънода барча моддий ва маънавий нарсаларни тўсишга нисбатан араб тилида куфр сўзи ишлатилади. Куфр сўзи Қуръони каримда бир қанча маъноларда келган: “Бекитиш” маъносида: كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَبَاتُهُ  “У худди ўсимлиги деҳқонларни ажаблантирган ёмғирга ўхшайдир” (Ҳадид сураси, 20-оят). Ушбу оятдагиالْكُفَّارَ  (кофирлар) калимаси “тупроққа уруғни бекитувчилар” яъни деҳқонлар маъносида келган. “Ношукрлик қилиш” маъносида: لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ “Қасамки, (берган неъматларимга) шукр қилсангиз, албатта (уларни янада) зиёда қилурман. Борди-ю ношукрчилик қилсангиз, албатта, азобим (ҳам) жуда қаттиқдир” (Иброҳим сураси, 7-оят). Ушбу оятдаги كَفَرْتُمْ сўзи  (куфр келтирсангиз) сўзи “ношукрлик қилсангиз” маъносида келган. “Инкор этиш” маъносида:  وَقَالُوا مَا هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَنَحْيَا وَمَا يُهْلِكُنَا إِلَّا الدَّهْرُ “Ўзларига таниш зот (Муҳаммад) келганда, уни инкор этдилар” (Бақара сураси, 89-оят). Ушбу оятдаги كَفَرُوا  (куфр келтирдилар) сўзи билиб туриб инкор этдилар маъносида келган. Иймон қаршисидаги куфр маъносида, яъни иймон келтирмасдан кофир бўлиш маъносида: وَمَنْ يَكْفُرْ بِاللَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا بَعِيدًا “Ким Аллоҳга, Унинг фаришталарига, китобларига, Пайғамбарларига ва охират кунига куфр келтирса, батаҳқиқ, қаттиқ адашган бўлади” (Нисо сураси, 136-оят). Ушбу оятдаги يَكْفُرْ  (куфр келтирса) сўзи иймон келтирмаса маъносида келган. Ҳадиси шарифларда ҳам куфр сўзи бир қанча фарқли маъноларда келган: Шаҳодат калималарини узрсиз равишда айтмаслик маъносида: عَنْ اَبِى هُرَيْرَةَ رَضِىَ اللَّهُ عَنْهُ اِنَّ رَسُولَ اللَّهِ  صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: « اُمِرْتُ اَنْ اُقَاتِلَ النَّاسَ حَتَّى يَقُولُوا لَا اِلَهَ اِلاَّ اللَّهُ فَمَنْ قَالَ لَا اِلَهَ اِلاَّ اللَّهُ عَصَمَ مِنِّى مَالَهُ وَنَفْسَهُ اِلاَّ بِحَقِّهِ وَحِسَابُهُ عَلَى اللَّه». رَوَاهُ  مُسْلِمٌ. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Мен “ла илаҳа иллаллоҳ” дегунларигача инсонларга қарши курашишга буюрилдим. Бас, кимки “ла илаҳа иллаллоҳ” деган бўлса, мендан молини ва жонини сақлаб қолибди, фақат бунинг (Исломнинг) ҳаққи бундан мустаснодир. Унинг ҳисоби Аллоҳга ҳаволадир”, дедилар”. Муслим ривоят қилган.                                                                                                      Ушбу ҳадисда шаҳодат калималарини айтмасликка бирор узри бўлмасдан туриб уларни айтмаган кишига дунёда мўминлик ҳукми берилмаслиги баён қилинган.  Инсон умри давомида бир марта “ла илаҳа иллаллоҳ”   дейиши унинг мўмин бўлишига кифоя қилади. Аммо ушбу шаҳодатини бузиб қўйювчи сўз ва амаллардан сақланиши шартдир. Мусулмонни кофирликда айблаш маъносида: عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: « إِذَا قَالَ الرَّجُلُ لِأَخِيهِ يَا كَافِرُ فَقَدْ بَاءَ بِهِ أَحَدُهُمَا».  رَوَاهُ  الْبُخَارِيُّ. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Агар бир киши ўз мусулмон қардошига “эй кофир” деса, албатта улардан бири унга қайтади”, дедилар”. Бухорий ривоят қилган.  Ушбу ҳадисда мусулмонни куфрда айблашда айтувчининг ўзини куфрга олиб бориш хавфи борлиги баён қилинган. Яъни бу гапни айтувчининг сўзи ёлғон бўлса, иймонни куфр деган бўлиб қолади. Мўминнинг иймонини куфр дейиш эса куфр бўлади. Ношукрлик қилиш маъносида: عَنْ جَابِرٍ عَنِ النَّبِىِّ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ قَالَ: « مَنْ أُعْطِىَ عَطَاءً فَوَجَدَ فَلْيَجْزِ بِهِ وَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَلْيُثْنِ فَإِنَّ مَنْ أَثْنَى فَقَدْ شَكَرَ وَمَنْ كَتَمَ فَقَدْ كَفَرَ». رَوَاهُ التِرْمِذِيُّ. Жобир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Кимга бирор совға берилса имкони бўлса уни ҳам (совға билан) тақдирласин, кимнинг имкони бўлмаса раҳмат айтиб дуо қилсин. Албатта ким раҳмат айтиб дуо қилган бўлса уни тақдирлаган бўлади. Кимки...

Абул Баракот Насафий ҳижрий VII – VIII (мелодий XIII – XIV) асрларда яшаб ўтган Ислом оламидаги машҳур олимлардан бўлган. У зотнинг тафсир, усулул фиқҳ, фиқҳ ва ақоид фанларига оид кўплаб асарлари бизгача етиб келган. Ушбу асарлардан айримлари илм даргоҳларида ҳозиргача дарслик сифатида ўқитилиб келинмоқда. Яъни, у киши қолдирган илмий мерос ҳалигача аҳамияти ва қадрини йўқотмаган. Имом Насафийнинг насаблари асарларда бир хил кўринишда келган. Манбаларда бу зотнинг насаблари Абул Баракот Абдуллоҳ ибн Аҳмад ибн Маҳмуд Насафий экани баён қилинган. Кунялари Абул Баракот, унвонлари Ҳофизиддин, нисбалари Насафий бўлган. Бу нисба Насаф шаҳрига берилган . Абул Баракот Насафий Ийзаж номли шаҳарда туғилганлар . Туғилган йиллари тўғрисида манбаълардан аниқ маълумот топилмади. Лекин баъзи тадқиқотчилар , Имом Насафий Имом Муҳаммад ибн Абдуссаттор Кардарийнинг шогирди бўлгани сабабли, туғилган йилларини тахминан ҳижрий 610/1213.мелодий – 620/1223.м. – йиллар, деб ҳисоблаганлар. Чунки Имом Кардарий 642/1244.м. – йилда вафот этганлар. Демак, Имом Насафий ушбу устозларига 20 – 30 ёшлар ўртасида шогирд бўлган. Абул Баракот Насафий раҳматуллоҳи алайҳ ҳижрий 710/1310.м. йил, Робиъул аввал ойининг, жума оқшомида Ийзаж шаҳрида вафот топган ва ўша ерда дафн этилган. Имом Насафий ҳижрий VII/XIII м. аср охири ҳ. VIII/XIV м. асрнинг бошларида яшаганлар ва кўплаб атоқли олимлардан таълим олганлар. Натижада фиқҳ, усул, тафсир, луғат, ақида илмлари, фатво ва таълим беришда моҳир олим бўлиб етишганлар. У зот таълим олган устозларнинг машҳурларини санаб ўтамиз: 1. Имом Муҳаммад ибн Абдуссаттор Кардарий ; 2. Али ибн Муҳаммад ибн Али Ромис Бухорий ; 3. Бадриддин Муҳаммад ибн Маҳмуд ибн Абдулкарим Кардарий . Имом Насафийнинг шогирдларига келадиган бўлсак, албатта, жуда кўп аҳли илмлар у кишидан фойда олганлар. Тарихчилар, шогирдлари ичида энг машҳури Имом Ҳусайн ибн Али Ҳажжож ибн Али, деб ёзишади. У киши Ҳисомиддин Сағноқий номи билан машҳур бўлган. Фиқҳ, наҳв ва жадал илмларида етук олим бўлган. Имом Насафий орқали Абул Муин Насафийнинг “Ат Тамҳид” китобини, Имом Марғинонийнинг “Ҳидоя” китобини ривоят қилган ва ҳар икки китобга шарҳ ёзган. Яна бир қанча китоблари машҳур. Ўрни келганда айтиш жоизки, Имом Насафийнинг шогирдлари ҳақидаги маълумотлар у зот ҳаётининг яхши ўрганилмаган қирраларидан биридир. Акс ҳолда бу ўринда кўплаб шогирдларининг номи зикр қилинган бўлар эди. Имом Насафийдан бизга катта миқдордаги илмий мерос, кўплаб матнлар ва шарҳлар қолган. У зот тафсир, ақида, фиқҳ, усулул фиқҳ ва қироат йўналишларида кўплаб китоблар ёзган бўлиб, уларнинг машҳурлари қуйидагилардир: 1. “Ал Лаолий ал фахироҳ фи улумил ахироҳ” Бу асар ҳақида баъзи китобларда ишоралар борлиги маълум холос. 2. “Мадорикут танзил ва ҳақоиқут таъвил” “Тафсири Насафий” деб танилган ушбу тафсирлари муаллифнинг энг машҳур китобларидан бўлиб, уни “Кашшоф” ва “Тафсири Байзовий”дан мухтасар қилиб олганлар. Бу китобда Аҳли суннатнинг йўлини олға суриб, Кашшофда учрайдиган баъзи мўтазила эътиқодларини четга сурганлар. “Тафсири Насафий”да оятларнинг грамматик таҳлили, ўз ўрнида етти мутавотир қироатга ишоралар берилган. Балоғат фани қоидалари айтиб ўтилган. Баъзи ўринларда фиқҳий масалаларни ҳам баён қиладилар ва бу масалаларда Ҳанафий мазҳаби сўзларини таржиҳ қиладилар. Лекин фиқҳий масалаларга кўп ўрин бермайдилар. Исроилиётларни жуда кам ривоят қилганлар. Баъзисини келтириб, ҳужжати йўқлигини айтганлар. Қиссалар ва ҳадислар орасидаги баъзи хурофот ва тўқималарни айтиб ўтадилар. 3. “Канзуд дақоиқ” Ҳанафий фиқҳида ёзилган китоб. Ўз ичига фиқҳий масалалар ва фатволарни олган. Бу китобга кўп олимлар эътибор...

Аҳли сунна вал-жамоа айтади: “Банда содир этган гуноҳидан тавба қилса, қабул қилинади. Хоҳ гуноҳларни эсласин, хоҳ унутган бўлсин, бунинг фарқи йўқ. Садақа қилиш, дуо қилиш ва паноҳ сўраш дунёда фойда беради”. Баъзи инсонлар ҳар бир гуноҳдан тавба қилиш шарт, модомики гуноҳларини эслай олмаса, тавбаси саҳиҳ бўлмайди, дейди. Баъзилар тавбаси тўғри бўлиши учун барча гуноҳлардан тавба қилиш шарт, дейди. Мўътазилийлар тавба қилишни Аллоҳ таолога имон келтириш, дейди. Чунки уларнинг наздида катта гуноҳлардан тавба қилиш шарт. Банда катта гуноҳ қилиш туфайли имондан чиқади. Бас унинг тавбаси Аллоҳ таолога имон келтириш бўлади. Улар  айтадилар: “Дуо ва садақа қилиш ҳамда паноҳ сўраш дунёда фойда бермайди. Чунки дуо ва садақа қилиш яхшилик тўғрисида бўлса, яхшилик Аллоҳ таолонинг қазоси билан бўлади. Агар банданинг сўраган (яхшилиги)  Аллоҳ таолонинг қазосига мувофиқ келса, сўраса ҳам, сўрамаса ҳам унга етади. Агар қазосига мувофиқ келмаса, дуодан фойда йўқ, бу нарса қазони ўзгартирмайди. Агар дуо қилиш ва паноҳ сўраш ёмонлик хусусида бўлса, бу (ёмонлик) Аллоҳ таолодан эмас, балки барчаси бандадандир. Банда бу жиҳатдан қодир. Бас жидди-жаҳд қилиш ҳам ва хатога йўл қўйиш ҳам бандадан бўлади”. Мўътазилийлар наздида тирикларнинг ўликлар ҳақига қилган дуоси ва садақаларидан фойда йўқ. Улар бу хусусда айтади: “Чунки ҳар бир нафс ўзи қилган иши билан гаровланган . Аллоҳ таоло “Бас, уларнинг қилиб ўтган амалларига мукофот учун яшириб қўйилган кўзлар қувончини (охират неъматларини) ҳеч ким билмас”, деди (Сажда сураси 17-оят). Агар маййит ҳақига тирикнинг қилган дуоси ва садақаси фойда берса, маййит ўзининг эмас, балки бошқанинг амали туфайли мукофотланувчига айланади”. Шунингдек, улар “Ла ҳавла вала қуввата илла биллаҳил-алиййил-азим (фақат Аллоҳ таолонинг сақлаши билангина гуноҳдан сақланиш ва кўмаги билангина Аллоҳ таолонинг тоатига қувват бўлади)” сўзини инкор қилиб айтади: “Бу одамлар тилига шайтон келтирган сўзи”. Уларнинг бу  сўзи куфрдир. Абу Ҳанифанинг раҳимаҳуллоҳ ҳузурида Зуфар раҳимаҳуллоҳ қадарийликка мойил экани зикр қилинди, бир сафар у киши масжидга кирганида “Ла ҳавла вала қуввата илла биллаҳ”, деди. Бунинг ортидан Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ “Аллоҳу акбар, ҳақиқатда у қадарийликдан узоқлашди”,  деди. Хоҳ эслай олсин, хоҳ эслай олмасин, тавба барча гуноҳларга кифоя қилишда аҳли сунна вал-жамоанинг ҳужжати “…Барчангиз Аллоҳга тавба қилинг, эй мўминлар! Шояд, (шунда) нажот топсангиз”  (Нур сураси 31-оят), “Эй имон келтирганлар! Аллоҳга чин тавба қилингиз, шоядки, Раббингиз сизларнинг гуноҳларингизни ўчириб, остидан анҳорлар оқиб турадиган (жаннатдаги) боғларга киритса!…” (Таҳрим сураси 7-оятларида) оятларида (гуноҳларни эслай олиши ёки олмасликни) ажратилмаган.  “…сўнгра Унга тавба қилинг,..” (Ҳуд сураси  61-оят), “(У) гуноҳни мағфират қилувчи, тавбани қабул этувчи…” оятларида мутлақ тавба қилишга буюрди, барча гуноҳларни эслаб, тавба қилишни шарт қилмади. Пайғамбар алайҳиссалом айтдилар: “ الندم توبة Надомат қилиш – тавбадир” (Аҳмад ибн Ҳанбал ва Ибн Можа ривояти). Мазкур ҳадисда ҳам гуноҳларни эслаш ёки эслай олмаслик ораси ажратилмади. Дуо ва садақа қилиш дунёда фойда беради. Бунга далил Пайғамбарнинг алайҳиссалом қуйидаги ҳадислари   ’’الدعاء يردُّ البلاء والصدقة تطفئ غضب الربِّ’’ “Дуо балони қайтаради ва садақа Парвардигорнинг ғазабини сўндиради”, “Агар беллари эгилиб қолган қариялар, сут эмадиган ёш гўдаклар ва ўтлаб юрган чорва ҳайвонлари бўлмаганида, осмондан азоб ёғар эди”. Тирикларнинг ўликлар ҳақига қилган дуолари ва садақалари фойда беради. Бунга далил Пайғамбар алайҳиссаломнинг ҳадиси: إن العالم والمتعلّم إذا مرَّا على قرية فإن الله تعالى يرفع العذاب عن مقبرة تلك القرية أربعين...