Абадий ўлмас ҳақиқатлардан бири шуки, Ислом ўзидан олдин келган динлар ва цивилизацияларни ўз ичига қамраб олиб улардаги энг гўзал ва энг чиройли ҳикматларни ўзида жамлаб келган. Шунга ўхшаш ислом динининг пайғамбари Муҳаммад алайҳиссалом ҳам ўзларидан олдин келган барча самовий динлар пайғамбарларини тасдиқловчи пайғамбар бўлиб келдилар. Керак бўлса ўзларининг хаётий даврларида ўзларидан олдин келган барча пайғамбар биродарларини эслаб, хаттоки ўша олдинги пайғамбарлар айтган хикматли ўгитларни ўз саҳобаларига хам такрор ва такрор айтиб турганлар. Шу жойда фикримизни Қуръони каримнинг Фотир сурасида келган 31-оятига қаратамиз: “(Эй Мухаммад!) Биз сизга ваҳий қилган китоб (Қуръон) ўзидан аввалги (илоҳий) китобларни тасдиқловчи хақиқат китобдир”. Албатта, Аллоҳ Ўз бандаларидан огоҳ ва ишларини кўриб тургувчидир. Ислом дини ўзидан олдин келган барча самовий динларни тасдиқловчи дин эканлигини нафақат мусулмонлар ва уларнинг севимли пайғамбарлари Муҳаммад алайҳиссалом тасдиқлаганлар, балки жинлар хам бу ҳақиқатни инкор қилолмаганлар. Аллоҳ таоло Қуръони каримнинг Аҳкоф сурасининг 29-30 оятларида жинлар тилидан бу хақиқатни ошкор қилган. “(Эй Мухаммад) Эсланг ҳузурингизга бир гуруҳ жинларни Қуръон тингласинлар деб, юборган эдик. Бас қачонки улар ҳозир бўлишгач (бир бирларига) жим бўлингиз, дедилар. Бас, қачонки (тиловат) тугатилгач, улар ўз қавмлари олдига огоҳлантирувчи бўлган ҳолларида қайтиб бордилар. Улар дедилар: Эй қавмимиз дархақиқат, биз Мусодан кейин нозил қилинган ўзидан олдинги (илоҳий китоб)ларни тасдиқ қилувчи (дин)га ва тўғри йўлга ҳидоят қиладиган бир китобни (Қуръонни) тингладик”. Ислом туғилган кунидаёқ унинг пайғамбари Муҳаммад алайҳиссаломга иймон келтирган мусулмон саҳобаларга ўзга пайғамбарларга ҳам иймон келтиришни шарт қилган. Келинг азизлар яна эътиборимизни Қуръон оятларига қаратайлик. Бақара сурасининг 285-оятида Аллоҳ таоло қуйидагиларни Ўз китобида нозил қилган. “Пайғамбар (Муҳаммад) ўзига нозил қилинган нарсага (оятларига) иймон келтирди ва мўминлар ҳам. Уларнинг ҳар бири Аллоҳга, фаришталарга, китобларга ва пайғамбарларига бирортасини ажратмасдан ҳаммасига иймон келтирди. Эшитдик ва итоат этдик. Эй Роббимиз, мағфиратингни (сўраймиз). Қайтишлик фақат сенинг ҳузурингадир”. Яна абадий ўлмас хақиқатлардан бири шуки яккалик ёлғизлик илохий зотнинг ўзига муносибдир ундан ўзгага эмас. Аммо лекин барча маҳлуқотлар хоҳ инсон бўлсин хоҳ жинлардан бўлсин буларнинг барчасини ҳар хил турли навда бўлиб яратилиши Аллоҳнинг азалдан тутган йўлидир. Аллоҳ таоло Фатх сурасининг 23-оятида айнан шу мазмунни такидлайди. “Бу Аллоҳнинг йўли қонуни бўлиб илгари хам ўтгандир. Аллоҳнинг йўлга эса ўзгартириш топа олмайсиз”. Шунга ўхшаш яна бир оят Рум сурасининг 22 оятида: Унинг мўжизаларидан бири – осмонлар ва Ерни яратилиши ва сизларнинг тилларингизни хилма хиллигидир. Бутун дунё хамжамиятининг хилма хиллиги ҳар навда бўлишлиги фарқланиб кўриниши фақатгина башариятнинг яхшилик йўлида мусобақалашмоқлиги ўзаро рақобатлашмоғлиги учун ундов ва туртки бўлади. Ушбу фикрни тасдиқловчи қуйдаги оятни этиборингизга ҳавола қиламан. Моида сурасининг 48-оятида: “Агар Аллоҳ хоҳласа эди бир уммат (бир шариатда) қилиб қўйган бўлур эди. Лекин ўзи берган нарса (шариатлар)да сизларни синаш учун (бир хил қилмади) Бас хайрли (савобли) ишларда бир – бирингиздан ўзишга ошиқингиз”. Қуръони каримнинг ўзга динларни тасдиқлаши ва ўзга динларга бўлган муносабатни ўрганиб келинган эди. Ислом пайғамбарлари Мухаммад алайҳиссаломни ўз ҳаётлари давомида ўзга дин вакилларига кўрсатган муносабатларини ўрганамиз. Муҳаммад алайҳиссалом Мадинага ҳижрат қилиб келганларидан сўнг мусулмонлар ўртасида ақидавий, сиёсий ва низомий бирликни вужудга келтириш орқали янги жамият ва янги исломий уммат пойдеворини ўрнатиб олганларидан сўнг мусулмон бўлмаган қавмлар, қабилалар билан алоқаларни тартиблашга киришдилар. Бундан мақсадлари минтақада ягона келишувга эришиш ва ундан яшаб турган барча инсонлар учун тинчлик...

Ҳофиз ибн Ражаб роҳматуллоҳи алайҳ пайғамбаримиз Муҳаммад Мустафо соллаллоҳу алайҳи васалламнинг “Маййитга уч нарса эргашади… ” мазмунидаги келган ҳадиси шарифларига шарҳ битиб, куйдаги ривоятни келтирганлар. Бир куни Оиша розияллоҳу анҳо ҳузурларига қўли шол бир қиз кириб келди. Ва Эй, мўминларнинг онаси бугун соғлом қўл билан ухлаб, шол қўл билан уйғондим-деди. Оиша розияллоҳу анҳо: Нима сабабдан? Қиз: Мени бой бадавлат ота-онам бор эди. Отам қўли очиқ, закот ва садақани канда қилмайдиган, саҳий, меҳмонларни яхши кутадиган, сўровчини қуруқ қўл билан қайтармайдиган қўйингки, қўлидан келганча яхшилик улашувчи карамли инсон бўлганлар. Онам эса, буни акси, бахил, қурумсоқ, молида бирор садақа қилганларини кўрган эмасман. Отам вафот этдилар. Икки ой ўтмай онам ҳам оламдан ўтдилар. Бу кеча туш кўрдим. Тушимда отам жуда чиройли кўркам кийинган, олдиларидан анҳор оқиб турибди. Мен: Эй отажоним, бу қандай хол-деб сўрадим. Отам: Эй, қизалоғим, ким дунёда зарра мисқол яхшилик қилса ҳам кўрар экан. Бу Роббимнинг менга қилган фазлидир- дедилар. Мен: Онамнинг ахволи қандай?-деб сўрадим. Отам: Онанг вафот этдими?-деди. Мен: Ҳа, дедим. Отам: Эй, воҳ! Онанг биздан узоқлашиб кетибди. Онагни чап томон аҳлларидан изла!-деди. Қиз: Чап тарафимга назар солсам. Онамни ялонғоч, бир парча матога ўранган холатда кўрдим. Қўлида эса,  ёғ “Холимга вой бўлсин! Жуда чанқадим!” – деб нидо қилар эди.  Агар жуда қаттиқ чанқасалар ўша ёғни қўлга суртиб, сўнгра ялардилар. Қарасам олдида анҳор оқиб турибди. Мен: “Эй онажон нега чанқадим деб нидо қиляпсиз. Ахир олдингизда оқиб турган анҳор борку” – дедим. Онам: “Ундан ичишимга изн берилмаяпти” – деди. Мен: “Сизга сув берайинми?” – дедим. Онам: “Яхши бўларди” – деди. Мен бир ховуч сув олиб онамга бердим. Онам ичиб бўлгач, чап тарафдан бир нидо қилгувчи: “Огоҳ бўлинг ким бу аёлга сув берса, ўнг қўли шол бўлиб қолади” – деб, икки марта нидо қилди. Уйғонсам ўнг қўлим шол бўлиб қолибди. Шундан бери ўнг қўлимни ишлата олмаяпман.  Шунда Оиша розияллоҳу анҳо онамиз: Ўша матони эсладингми? дедилар. У: Ҳа, мўминларнинг онаси, уни онамнинг устида кўрган эдим. Онамни ҳеч қачон бирор нарсани садақа қилганини кўрмаганман. Аммо отам бир кун ҳоккиз сўйди. Шунда бир киши тиламчилик қилиб келди. Онам ёғли суякни олиб унга берди. Яна бир кун олдиларига бир аёл келганида. Онам бояги матони олиб унга бериб юборганди. Шунда Оиша розияллоҳу анҳо такбир айтиб: “Аллоҳ рост айтди ва Расули соллаллоҳу алайҳи васаллам бизга етказди” – деб, қуйидаги оятни ўқидилар. فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ Бас, кимки (дунёда) зарра миқдорида яхшилик қилган бўлса, (қиёмат куни) уни кўрар (Залзала сураси, 7-оят). “Ҳадис ва ислом тарихи фанлари” кафедраси ўқитувчиси Жалолиддин Ҳамроқулов Манба 366

Қалбга келган васвасалар ва уларнинг ҳукми ҳақида Алий Қорий роҳматуллоҳи  алайҳнинг “Мишкатул масобиҳ” китобига ёзган “Мирқотул мафотиҳ” асаридан баъзи ҳадислар ва уларнинг шарҳларини келтирамиз. Қалбга келадиган фикрлар агар ёмон, разил нарсаларга ундаса, у васваса бўлади. Агар яхшиликка ундаса у илҳом бўлади. Юқоридаги китобнинг биринчи фаслида келган ҳадис: Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Росулуллоҳ  соллаллоҳу  алайҳи васаллам: “Албатта, Аллоҳ таоло умматимдан қалблари васваса қиладиган нарсаларни авф этди, модомики, уни амалга оширмаса ёки гапирмаса. Ҳадисдаги модомики уни қилмаса ёки гапирмаса дегани қалбидаги васваса қилинадиган нарса бўлсаю уни амалга оширмаса масалан, ноҳақ одам ўлдириш, зино, ўғирлик ва шунга ўхшашларни қалбга олиб келса, лекин уни қилмаса. Модомики, гапирмаса дегани у васваса тил орқали амалга ошириладиган ишлар, ҳақорат, куфрга олиб борувчи сўзлар бўлсаю уни айтмаса деган маънодадир. Бухорийнинг саҳиҳ китоблари шарҳи бўлган “Равза” китобининг муаллифи айтадики, агар у қалбда ўрнашса, бу сабабидан ҳисоб китоб қилинади. Юқоридаги ҳадис эса, ўша васваса қарор топмаса, шак-шубҳасиз авф қилинади деган маънога йўямиз. Чунки ўрнашмаган турли хил фикрлардан қутилиш бандани тоқатидаги нарса эмасдир. Яна бир ҳадисда қалбдаги васвасалар ўта хатарли бўлсачи деган саволга жавоб беради: Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади.  Росулуллоҳ соллаллоҳу  алайҳи васалламнинг саҳобаларидан бир нечалари Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдиларига келиб сўрадилар, биз қалбимизда шундай нарсаларни топдикки уни гапиришни катта нарса деб ҳисоблаймиз. У зот шундай нарса топаяпсиларми? – деди. Улар: “Ҳа”, дейишди. Шунда у зот ана ўша очиқ ойдин иймондир,деб марҳамат қилдилар. Қалбимизга турли нарсалар келиб қолади деган жумлани Алий Қори роҳимаҳуллоҳ хунук нарсалар, масалан: Аллоҳни ким яратди, унинг кўриниши қанақа ва шунга ўхшаш ёмон сўзлар деб шарҳлайди. Расулуллоҳ  соллаллоҳу алайҳи васалламнинг охирида ана шу очиқ ойдин иймондир деганларини, инсоннинг қалби Аллоҳни бирор нарсага ўхшатишдан ва баъзи куфрга олиб бориб қўядиган даражада инкор қилишдан холи эканини билдиради. Чунки кофир инсон Аллоҳни яратган махлуқотларига доимий ўхшатиб юради ва чиройли санайди. Энди ким уни ёмон деб, Аллоҳга лойиқ эмаслигини билиб, хунук санаса ана ўша ҳақиқий мўминдир. Бирор шубҳа қанчалик кучли бўлса ҳам уни тебрата олмайди. Баъзи уламолар наздида бунинг маъноси васваса бу иймоннинг белгисидир чунки ўғри ҳеч қачон бўм-бўш уйга кирмайди, деганлар. Кейинги ҳадисда шунга ўхшаш васвасани кўринишларини Пайғамбаримиз  соллаллоҳу  алайҳи васаллам айтиб, ундан халос бўлиш йўлларини ҳам баён қилиб берганлар. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади,  Росулуллоҳ  соллаллоҳу  алайҳи васаллам Шайтон бирингизга келади ва буни ким яратди, буни ким яратди дейди охири Роббингни ким яратди, дейди. Кимга шу нарса етса, шайтондан паноҳ сўрасин ва тўхтасин. Шарҳ: Иблис ёки унинг инсон ва жинлардан бўлган ёрдамчилари одам фарзандини чалкаштириш учун васваса қилади. Осмонни ким яратди, ерни ким яратди, дейди. Мақсади адаштириш, куфрга тушириш бўлади, шу зайлда савол бераверади, охири Роббинг ҳамма нарсани яратган зот бўлса, унинг ўзини ким яратган, дейди. Кимга шу нарса етса, Аллоҳ таолодан шайтонни кетказиш учун паноҳ сўрасин. Қуръони каримда шайтон ихлосли бандаларингни адаштира олмайман деган. Ҳадиси шарифларда ҳам келади “Яхшилик қилишга ҳам ёмонликдан қайтишга ҳам бирор куч қувват йўқ фақат Аллоҳнинг ёрдами билангина бордир”. Бандага хожасидан паноҳ сўраши вожиб бўлади. Шунда тили билан اعوذ بالله من الشيطان الرجيم (Аъузу биллаҳи минаш шайтонир рожийм)ни айтади, яъни қувилган шайтонни ёмонлигидан Аллоҳдан паноҳ сўрайди. Чунки Аллоҳ таоло ўз лутфи илоҳийси билан уни заиф ҳам хор ҳам қилдириб қўймайди. Шу сабабли шайтон эшик олдида очилишини кутиб турган, қачон очилса кирмоқчи бўладиган итга ўхшатилади. Шайтон ҳам қалб зикридан, Аллоҳдан паноҳ сўрамасдан ғофил бўлишини кутиб туради. Ҳадисни охирида “тўхтасин” дегани бу қалбига келган нарсалар ҳақида фикрлашни тарк қилсин ва...

Умар ибн Хаттоб разияллоҳу анҳу баъзи кечаларда ёр-дўстларидан бирортасини эслаб, хотирларди ва ўзига-ўзи “Бунча узун бўлмаса бу тун?!” дер эди. Тонг отгач, бомдод намозини ўқиши билан ўша дўстининг олдига кетар, учрашишганда эса уни бағрига босиб кўришарди. Ушбу хабарни имом Аҳмад ва ибн Абид-дунёлар ривоят қилишган. Али ибн Абу Толиб розияллоҳу анҳунинг нуқул битта кийимни ҳадеб киявериши одамларни ажаблантирди ва у кишига бу ҳақда гапиришди. Шунда У: “Менга буни халилим ва сафиййим (чин дўстим) Умар ибн Хаттоб кийғазган эди”, деди. Али розияллоҳу анҳу ўғли Ҳасанга: “Эй ўғлим, ҳақиқий ғариб бу – дўсти йўқ кишидир”, дер эди. Муҳаммад бин Холид ҳикоя қилади: “Бир куни Абу Сулаймон Доронийга: “Бир одам Африкада яна бириси Самарқандда яшайди. Яна улар бир-бирларига дўст бўлишади (шу мумкинми)?”, дедим. “Ҳа, албатта, (мумкин)!”, деди у. “Қандай қилиб?” дедим мен. Жавоб берди: “Уларнинг ҳар бирининг нияти агар дўстим билан кўришиш насиб қилса, албатта унинг кўнглини оламан (дўстлик қиламан), деган нарса бўлади. Модомики, нияти шундай экан, албатта у унинг дўстидир”, дедилар”. Ҳасан Басрий айтадилар: “Дўстларимиз бизларга оила аҳлимиздан-да маҳбуброқдирлар. Зеро, улар бизга охиратни эслатишади, оила аҳлимиз эса дунёни эслатишади”. Саид ибн Мусайяб дедилар: “Чин дўстларни лозим тутки, уларнинг соясида яшайсан. Улар фароғатда зийнат, мусибатда эса қувватдирлар”. Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳу дўстлари билан учрашиб қолсалар: “Сизлар маҳзунлигим давосидирсиз!”, дер эдилар. Бир киши Муҳаммад ибн Восеъга “мен сизни Аллоҳ учун яхши кўраман” деди. Шунда у киши “Мени ким учун яхши кўрган бўлсанг, У зот ҳам сени яхши кўрсин!” дедилар. Сўнгра юзларини буриб: “Эй бори Худоё, Сен мени ёмон кўрганинг ҳолда биров мени Сен учун яхши кўришидан паноҳ беришингни сўрайман” дея, оҳиста Аллоҳга дуо қилдилар. Жаъфари Содиқ розияллоҳу анҳу дўст танлаш борасида бир кишига шундай ўгит бердилар: “Беш хил кишини дўст тутма: “Ёлғончини дўст тутма. Модомики, у билан экансан, алданишда бўласан. У сароб кабидир, узоқни яқин, яқинни эса узоқ қилиб кўрсатади. Аҳмоқни дўст тутма. Зеро, у билан ҳеч нарсага эришмайсан. Сенга фойда келтираман деб зиён етказиб қўяди. Бахилни дўст тутма. Чунки, бахил киши сен унга энг кўп муҳтож бўлиб турган пайтингда алоқани узади. Қўрқоқ билан ҳам дўст бўлма. Чунки, у қийинчилик ва синов пайтида сени ташлаб қочади. Фосиқ билан ҳам дўстлашма. Зеро, у бир луқма таом учун ёки ундан ҳам оз нарса учун сени сотади”. Шу ўринда у кишидан: “Ундан ҳам ози нима бўлиши мумкин?!” деб сўрашди. “Ундан ҳам ози ўша нарсага нисбатан пайдо бўлган тама ва илинждир”, дедилар Жаъфари Содиқ. Маймун ибн Меҳрон айтадилар: “Дўстлиги сенга манфаат келтирмаган кишининг душманлиги ҳам зарар бермайди”. Исо алайҳиссалом ҳаворийларга юзланиб, шундай дедилар: “Дўстингиз уйқудалигида унинг либосини шамол очиб юборган бўлса, нима қиласизлар?”. “Устини ёпиб қўямиз” дейишди. “Йўқ, ундай қилмайсиз, балки, авратини очиб юборасизлар!” дедилар Исо алайҳиссалом. Ҳаворийлар: “Субҳаналлоҳ! Ким шундай қиларкин?!” дея ҳайратланишди. Исо алайҳиссалом уларга: “Ахир, бирортангиз ўз дўсти ҳақида бирор ёмон гап эшитса, уни бўрттириб, ундан ҳам баттарроқ шаклда тарқатадику!”, дедилар. Зуннун мисрий айтадилар: “Сени фақат (хато-камчиликлардан) маъсум ҳолатда кўришни истайдиган кимсанинг дўстлигида хайр йўқ”. “Кимки, дўстидан аччиқланган пайтда унинг сирини ёядиган бўлса у кимса пасткашдир. Зеро, бировдан рози бўлиб турган пайтда унинг сирини сақлаш бу ҳамма соғлом табиатли инсонлар қиладиган ишдир (яъни бунинг учун...

Кўришганда «Ассалому алайкум» дея олмаймиз. «Хато» қилсак «узр» дея олмаймиз. Кимдир тушкунликка тушиб, «шикоят» қилишни бошласа, унга «таскин» бера олмаймиз, «ваъз» ва «насиҳат» қилолмаймиз. Дардимизни англатиш учун «шикоят», «қарз»имизни кечиктириш учун «илтимос», севгимизни «ифода» қилиш учун «муҳаббат» «изҳор» қила олмаймиз. «Зеро» бу «калима»ларнинг барчаси «арабий»дир. Агар кимгадир «мусибат» етса, унга «тасалли» бериш, «мусибат»ига «сабр» тилаш учун: «Аллоҳ сабр» берсин! «Аллоҳ»нинг «қадар»и экан, «маҳзун» бўлма! «Оқибати» яхшилик бўлади, «мусибат»инг учун улкан «ажр»лар бор!»-дея «жумла» тузолмаймиз. Газетага «эълон» беролмаймиз, овқатнинг «лаззат»ли эканини «ифода»лай олмаймиз, «ифода»ласакда бу «қадар» ширин эканини анлатишимиз «мушкул» бўлади. «Иштаҳа»миз карнай эканини айтиб «ҳазил» қилолмаймиз. Бир хил «таом» «меда»мизга текканини айтолмаймиз. «Хабар»ларни тингласак ёки бирор «китоб» ўқисак ва ёҳуд қўлимизга «қалам» олиб, «шеър» ёзмоқчи бўлсак бу «исм»ларнинг барчасида «араб»ча «жумла»ларга «муҳтож»миз! «Эҳтиёжимиз» шу «қадар»ки, «қарор» бериш учун, уни «амал»га ошириш учун, «оқибати»ни ўйлашимиз учун, бировнинг «ҳақ»қидан «эҳтиёт» бўлишимиз учун ва «ҳатто» «ҳатто» дейишимиз учун ҳам «арабий» «луғат»дан «фойда»ланишга «мажбур»миз. Эшикдан киришда: «Мумкин»ми?!-деб «рухсат» сўрамоқчи бўлсак, фарзандимизга «одоб»дан «дарс» бермоқчи бўлсак, «атроф»имиздан ўрнак олиб, «маданият»ли «инсон» бўлишга уринсак, «маънавият»имизни юксалтирсак, «фасод» «аҳл»ига «раддия» бермоқчи бўлсак, дам олиш учун тоза «ҳаво» олгани яшил «майдон»ларга, сўлим «маскан»ларга чиқмоқчи бўлсак барчасида «албатта» «араб» луғатларидан ишлатишимизга тўғри келади. Ўлкамизни севайлик, дегандан кўра «Ватан»ни севишга «тарғиб» этиш жаранглироқ ва «аҳамият»лироқдир. Юрт қайғуси «маъқул» «аммо» «мамлакат» ташвиши ҳам «муҳим». Бу «мавзу»нинг ўта «жиддий» эканини «зиё»лилар етарлича «ҳис» қилишади. Биз каби «омий»лар эса «луғат»имизнинг «жозиба»сини улар «қадар» «қадр»ига етолмаймиз. Шунга «биноан» ҳар «инсон» ўз «ҳадд»ини билиши, «жоҳил» «олим» «мақом»ига «даъво» қилмаслиги ҳам ўз ўрнида «фазилат»дир. Устозлар демишлар: – Кишининг ўз «нуқсон»ини билиши энг буюк «маърифат»дир! Ҳар «фаолият»да «масъулият» сезиш учун ҳар «Одам» боласига «инсоф» «лозим!» «Дин», «иймон», «ватан», «шараф», «ор», «номус», «ҳаё», «иффат», «ҳижоб», «сатр», «иззат», «виждон», «ақл», «зеҳн», «фикр», «ирфон» барчаси «араб»чадир! Бу «фазилат»ларга эришиш ва уларни «ҳимоя» қилиш учун ҳам арабча «лозим!» «Хоин»ларни номлаш, «фоҳиша»ларнинг ёмон эканини «ифода»лаш учун ҳам, «ҳол»имизни «ислоҳ» этишга, яхшилардан «ибрат» олишга, «ҳодиса»лар борасида «фикр» юритишимизга ҳам «араб» «луғат»и «зарур» экан бизга. «Жаҳолат»га қарши «маърифат»ни қаердан оламиз, агар арабча «луғат»лардан «фойда»ланмасак?! «Савол»ни қандай берамиз, «жавоб»ни қандай қилиб оламиз?! «Одоб» ва «ахлоқ»дан гапиришимиз, «инсоф» ва «виждон»га чақиришимиз, «илм»у «маърифат»га ундашимиз учун бизга арабча «луғат»лар «зарур», «ахир»! «Ҳақиқат» қаерда қолади?! «Ботил»га қарши ким «мужодала» қилади?! Нима дейсиз?! «Холис» «хизмат» қаерда қолади?! Ким «самимий» «табассум»ни бизга ёзиб беради, арабий «луғат»ларсиз?! «Разолат»ни «азизлик» деб ўйлайдиганлар, «беҳаё»ликни «жасорат» дея «талқин» этадиганлар йўқми орамизда?! Бор, уларнинг «мавжуд»лиги бизга «мунофиқ»лик билан «содиқ»ликни, «ҳақ» билан «ботил»ни ажратиб олишимиз учун «лозим» ва «лобуд»дир! Агар арабча бўлмаса «сурат» билан «сийрат»ни, «исбот» билан «инкор»ни, «сабаб» ва«оқибат» ни, «шубҳа» ва «шак»ни нима деб номлаймиз?! «Расм» «русм»ларимиз нима бўлади?! «Заҳмат»сиз ва «ҳаражат»сиз «ҳаракат» «натижа»сиздир. Шундай экан «маъқул»«ғоя» учун интилишда албатта «имконият»лар «миқдор»ини билиш ва «сабаб» ва «оқибатлар»«қонуният»ини «маҳкам» ўзлаштириш даркор. Йўқликда«қаноат», тўқликда «саҳоват»,«ожиз»ликда «сабр», кучлиликда эса «раҳм»ли бўлиш, ҳар «ҳол»имиз учун «шукр» қилиш «инсоний»«сифат»лардан «ҳисоб»ланади. Қаранг, на»қадар» арабий «луғат»ларга «эҳтиёжимиз бор-а?! «Ҳаёт» ҳам арабча, «мамот» ҳам; «Саломат» ҳам арабча, «ҳалокат» ҳам; «Ҳузур» ҳам арабча, «ҳузн» ҳам; «Истиқлол» ҳам, «истиқбол» ҳам, «Ҳаракат» ҳам, «баракат» ҳам; «Фазилат» ҳам, «разолат» ҳам, «Амал» ҳам, «асар» ҳам, «Дафтар ҳам,...