Тасаввуфнинг ўзи кишилар орасида турли тортишувларга сабаб бўлгани каби бу сўзнинг луғавий маъноси ҳам аҳди тасаввуфнинг ва бошқаларнинг орасида анчагина мунозараларга сабаб бўлган. «Тасаввуф» сўзи қайси ўзакдан олингани ва ундан кўзланган маъно ҳақида бир қанча фикр-мулоҳазалар айтилган. Бинобарин, «суфий» сўзи ҳақида ҳам худди мана шу ҳолни кўрамиз. Зотан, бу икки сўз ва маъно бир-биридан ажралмас нарсалардир. Келинг, ана шу мулоҳазаларнинг баъзилари билан танишиб чиқайлик.
- Айримлар «суфий» сўзи аҳли суффага нисбатдир, дейдилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг вақтларида, у зот алайҳиссаломнинг масжидларида суффа бўлган. Ўша суффада уй-жойи йўқ ўта камбағал саҳобалардан бир гуруҳи яшаганлар. Улар асосан талаби илм ва тақводорлик билан умр гузарон қилганлар. Суфичилик ўшалардан келиб чиққан.
Аммо бу фикрга қарши тарафлар, агар «суфий» сўзининг асли суффа бўлганида араб тили қоидасига биноан уни суффий дейилиши керак эди, дейдилар. Шунинг учун ҳам суфий сўзи суффа сўзидан олинган дейишлик тўғри бўлмайди.
- «Суфий» сўзи «саф» сўзидан олинган, дейдиганлар ҳам бор. Уларнинг фикрича, суфийлар ибодатнинг олдинги сафида бўлганлар, шунинг учун бу номни олганлар.
Аммо луғат уламолари бу фикрни ҳам рад этадилар. Чунки сафга нисбат берилса, саффий дейилиши керак эди.
- «Суфий» сўзи Суфа ибн Удд ибн Тлобихага нисбатдир, дейди яна бир тоифа. Қадимда ўта кўп ибодат қиладиганлар айнан ўша одамга нисбат берилган.
Аммо бу талқин ҳам қабул қилинмаган. Чунки исломда бошқа диндагиларни ўзига ўрнак қилиб олиш мумкин эмас. Суфа ибн Удд жоҳилият даврида фаолият кўрсатган.
- Баъзи кишилар «суфий» сафодан олинган. Қалби соф бўлган кишилар суфий бўлишига ишоратдир деганлар.
Аммо кўпчилик бу фикрни ҳам рад этади. Сафо сўзининг суфий бўлиб қолиши луғат илми жиҳатидан ҳам, мантиқ жиҳатидан ҳам тўғри келмайди, дейди қарши тарафлар.
- «Суфий» сўзи арабча сувф-жун сўзидан олинган, дейди кўпчилик боҳислар. Аввало, луғат жиҳатидан бу исм жуда тўғри келади. Қолаверса, кўп ибодат қилишга берилган кишилар кийимни ҳам жуда содда кийганлар. Одатда уларнинг кийимлари фақат жундан иборат бўлган, дейишади улар.
Жун майин бўлмагани учун ҳам барча асрларда обидларнинг хос кийими ҳисобланган. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг обидликлари ҳақида сўз борганда ҳам «У зот жун кийим кияр эдилар» деган ривоят келтирилади.
Ҳасан ал-Басрий розияллоҳу анҳудан қилинган ривоятда «Бадр уруши қатнашчиларидан етмиштасини кўрганман, барчасининг кийими фақат жундан эди», дейилган.
Абу Сулаймон ад-Дороний бу ҳакда қуйидагиларни айтади: «Жун зухднинг аломатларидан бир аломатдир. Кимнинг қалбида беш дирҳамлик жун кийиш рағбати бўлса, уч дирҳамлик жун кийиши лозим эмас».
Кўпчилик мутахассислар ушбу охирги қавлни қабул қилганлар.
«Суфий» ва «тасаввуф» сўзларининг луғавий маънолари ҳақидаги тортишув уларнинг истилоҳий маъноси борасида ҳам давом этади.
Муҳаммад Юсуф Мусо таҳқиқ қилган «ал-Ақийда ваш-Шарийъа фил Ислом» китобида зикр қилинишича, Никольсон ҳижрий бешинчи асргача битилган асарлардан тасаввуфнинг етмиш бешта таърифини топган.
Абдул Қоҳир ал-Бағдодий ишончли тасаввуф қутбларининг таълифотларидан мингга яқин таърифни топган.
«Қавоидут Тасаввуф» китобида зикр қилинишича, машҳур тасаввуф шайхи Аҳмад Зарруқ раҳматуллоҳи алайҳ икки мингга яқин таърифни келтирган. Уларнинг ҳаммасида Аллоҳ таолога содиқ таважжуҳ қилиш маъносидадир.
Аҳли тасаввуфнинг ўзлари унинг таърифидаги бундай хилма-хилликни яхшилик аломати деб биладилар. Замондош тариқат шайхларидан Мисрдаги «Ашийраи Муҳаммадия» тариқатининг бошлиғи, фазилатли шайх Муҳаммад Закий Иброҳим ҳазратлари бу ҳақда қуйидагиларни айтадилар:
«Тасаввуф таърифидаги ихтилофга келсак, у кишиларнинг сулук даражаларидаги мартабаларига оиддир. Уларнинг ҳар бири ўз эҳсосини ўз мақомида таржима қилгандир. Бу билан ўзидан бошқанинг мақомига қарши чиққан ҳисобланмайди, чунки ҳақиқат биттадир. У катта боғга ўхшайди. Ҳар бир солик бир дарахтнинг остида туриб ўша дарахтни васф қилгандир. У зинҳор боғда бундан бошқа дарахт йўқ дегани эмас. Таърифлар қанчалик ихтилофли бўлмасин уларнинг барчаси покланиш ва тақво мартабасига етиб боради».
Тасаввуф ҳақидаги таърифлардан намуналар:
- Шаръий одоблар ила зоҳирда туриб унинг ҳукмини ботинда кўриш. Шунингдек, шаръий одоблари ила ботинда туриб унинг ҳукмини зоҳирда кўришдир. Шунда одобланувчи учун икки ҳукм ила камол ҳосил бўлур.
- У бир мазҳаб бўлиб, мақсади қалбни Аллоҳдан бошқадан холи қилиш, Холиққа ихлос ила ибодат қилиш ҳамда Ундан бошқасидан ажралиш ила руҳни қудусият оламига олиб чиқишдир.
- Тасаввуф нафсни ахлоқий жиҳатдан тараққий эттирадиган ҳаётий фалсафа бўлиб, у муайян амалий риёзат воситасида ҳақиқатга айланади ва баъзн вақтларда олий ҳақиқатга сингиш ҳиссига олиб боради. Шунингдек, ундан завқ ва ақл ила маърифат ҳосил қилишга олиб боради.
- Тасаввуф бир илм бўлиб, у ила нафснинг аҳволи; яхши ва ёмони, унинг ёмонини поклаши йўли, яхшини зийнатлаш йўли, Аллоҳ таолога томон юриш кайфияти ва Унга томон қочиш услуби ўрганилади. Яъни Ўзидан бошқадан паноҳ сўрамаслик.
- Тасаввуф – ҳар бир ёмондан холи бўлиш, ҳар бир яхшидан ибрат олиш ила қурбатга ва висолга эришишдир. У инсонни қайта бино қилиш ва уни ҳар бир фикр, сўз, иш, ниятдан Роббиси ила боғлашдир.
Замони саодатда ва ундан кейинги дастлабки вақтларда ақоид, фиқҳ ва бошқа исломий илмлар қатори тасаввуф ҳам алоҳида ажраб чиққан эмасди. Ўша даврдаги мусулмонлар Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳаётлик чоғларида барча нарсада у зотнинг ўзларига эргашар эдилар.
Кейинчалик эса саҳобалар ўзлари Қуръон ва суннатдан керакли ҳукм ва хулосаларни чиқариб олиб юрдилар. Ўша пайтда руҳий камолотга, зикр ва зоҳидликка мойил зотлар ўзлари учун керакли оят ва ҳадислардан далил топиб, мазкур ишларни ўз ҳаётларида татбиқ қилиб юрдилар.
Бу борада саҳобаи киромлар ичида тўрт рошид халифа, Абу Зарр ал-Ғифорий, Абдуллоҳ ибн Амр, Абу Дардо, Абдуллоҳ ибн Аббос, Абдуллоҳ ибн Умар, Салмон Форсий, асҳоби суффа розияллоҳу анҳумлар ва бошқалар кўзга кўринган эдилар.
Тобеъинлар авлоди эса бошқа барча илмлар қатори руҳий тарбия ва нафсни жиловлаш илмини ҳам саҳобалардан қабул қилиб олдилар.
Улар орасидан тасаввуф йўналишини белгилашда ва унинг илм сифатида шаклланишида катта ҳисса қўшган зотлар етишиб чиқди. Булардан Увайс ал-Қараний, Ҳасан ал-Басрий, Саъид ибн Мусайяб, Жаъфар Содиқ ва бошқаларни барча эътироф этиб, зикр қиладилар. Уларнинг тутган тасаввуфи энг тўғри тасаввуф эканига ҳеч ким хилоф қила олмаган.
Тасаввуф ва мутасаввифлар тарихини ўрганган олимлардан Абу Нуъайм ўзининг «Ҳулятул Авлиё» китобида тобеъинлардан тасаввуф ила машҳур бўлган икки юз кишининг таржимаи ҳолини келтирган.
Табаъа тобеъинлар авлодида Фузайл ибн Иёз ва Иброҳим ибн Адҳам бошлиқ кўплаб суфийлар етишиб чиқдилар.
Аста-секин руҳий тарбия устозлари ҳам етишиб чиқа бошлади. Уларнинг атрофларида шогирдлари ва ўз жамоалари ҳам пайдо бўла бошлади.
Бора-бора улар бошқалардан ажраб турадиган ўз белгиларига ҳам эга бўлдилар.
Кейинчалик бир устознинг руҳий тарбиясини олиб ўша тарбияни ҳаётига татбиқ қилиб юрган жамоа аъзоларининг тутган йўлини тариқат деб номлаш одат тусига кирди. Зотан тариқат арабча «торийқ» йўл сўзидан олинган бўлиб ҳам моддий, ҳам маънавий йўлни ифода этишга ишлатилади.
Ҳар бир тариқатнинг устози ўз шогирдлари томонидан шайх дея эътироф қилинди.
Ҳар бир шайх ўз тариқатининг Қуръон ва Суннатга мувофиқ эканини, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўзларидан олинганини исботлаши керак эди. Шунинг учун ҳар бир шайх ўз устозини ва устозининг устозини рухсатларини исботлаб, силсилани Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламгача етказар эди.
Бу маънода аҳли тасаввуфнинг силсиласи худди муҳаддисларнинг санадига ва фақиҳларнинг мазҳабига ўхшаб кетарди.
Агар тасаввуф тариқатлари тарихига назар соладиган бўлсак, улардан ҳозиргача машҳур бўлиб келаётганлари фиқҳий мазҳабларга ўхшаб иккинчи ҳижрий асрда эмас балки анча кейин шуҳрат топганларини кўрамиз.
Албатта, ҳар бир тариқатнинг асли Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга бориб тақалади. Шу сабабли унинг томирлари узун ҳисобланади. Ким мана шу силсилага боғланса Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга боғланган ҳисобланади. Аммо маълум шайх номи ила машҳур бўлган катта тариқатларнинг аксари бешинчи ва олтинчи ҳижрий асрларга тўғри келади.
Бундан айнан ўша асрларда тасаввуф ўз равнақи чўққисига чиққанини билиб олсак ҳам бўлади. Келинг, тасаввур ва маълумот учун баъзи машҳур тариқатларни қисқача зикр қилиб ўтайлик:
- Рифоъия тариқати.
Бу тариқат ўз асосчиси Аҳмад ибн Али ибн Аҳмад ар-Рифоъий раҳматуллоҳи алайҳнинг номлари билан аталган. У киши Ироқнинг Басра билан Восит орасидаги Умму Убайда қишлоғида 512 ҳижрий санада таваллуд топганлар. Ёшликларида оталаридан ажраб етим қолганлар ва тоғаларининг тарбиясини олганлар. Аввал Шофеъий мазҳаби бўйича фиқҳни ўрганганлар. Кейин тоғаларидан тасаввуф бўйича таълим олганлар ва у кишининг ўрнига тариқат шайхи бўлганлар. Аҳмад ибн Али ибн Аҳмад ар-Рифоъий раҳматуллоҳи алайҳ 578 ҳижрий санада вафот топганлар.
- Шозилия тариқати.
Бу тариқат Абул Ҳасан аш-Шозилий раҳматуллоҳи алайҳга нисбат берилгандир. У киши 593 ҳижрий санада туғилиб, 656 ҳижрий санада вафот топганлар. Абул Ҳасан аш-Шозилий раҳматуллоҳи алайҳ олим, обид, зоҳид ва машҳур суфийлардан бўлганлар. У киши Тунис, Миср, Ироқ ва Макка томонларга кўп маротаба сафарлар қилганлар. Қоҳиранинг Комилия мадрасасида қози Иёзнинг «Шифо» китобини, «Рисолаи Қушайрия»ни, «ал-Муҳҳарар ал Важийз»ни талабаларга ўқитганлар. У киши узлатни ва маҳрумлик ҳаётини ўзларига эп кўрмаганлар. Одамларга аралашиб, дунё неъматларидан баҳраманд бўлиб яшаганлар.
- Қодирия тариқати.
Бу тариқат ўз муассиси Абу Муҳаммад Муҳийиддин Абдул Қодир ал-Жийлоний раҳматуллоҳи алайҳнинг номлари билан аталган. Абдул Қодир ал-Жийлоний раҳматуллоҳи алайҳ 470 ҳижрий санада Бағдодда таваллуд топганлар ва ўша ерда 562 ҳижрий санада вафот этганлар. У киши машҳур фақиҳ бўлиб ҳам шофеъий, ҳам ҳанбалий мазҳаби ила фатво берар эдилар.
- Мавлавия тариқати.
Мавлоно Жалолиддин Румий раҳматуллоҳи алайҳга нисбат берилган бу тариқат Онадўлида кенг тарқалган эди. Мавлоно Жалолиддин Румий раҳматуллоҳи алайҳ 604 ҳижрий санада таваллуд топганлар. У кишининг насаблари ота тарафдан Абу Бакр Сиддиққа, она тарафдан Мовароуннаҳрда ҳукм сурган хоразмшоҳлар сулоласига бориб тақалади. У киши кўплаб сафарлардан кейин Султон Алоуддин Салжуқийнинг пойтахти Қўния шаҳрида узоқ вақт яшаб, ўша ерда вафот этиб, дафн қилинганлар. У киши шаръий илмларни кўзга кўринган ҳанафий фақиҳ бўлган ўз оталаридан олганлар. Мавлоно Жалолиддин Румий раҳматулжхқи алайҳ ўз умрларининг биринчи даврида мударрис, воиз ва фақиҳ бўлганлар. Кейин эса суфийлик, шоирлик ва ҳакимлик билан шуҳрат қозонганлар.
- Яссавия тариқати.
Бу тариқат улуғ мутасаввиф Хожа Ахмад Яссавий раҳматуллоҳи алайҳнинг номлари билан аталгандир. У киши 562 ҳижрий санада вафот этганлар. Хожа Аҳмад Яссавий раҳматуллоҳи алайҳ шайх Юсуф Ҳамадонийнинг халифаларидан бўлганлар. У киши Бухорода таҳсили илм қилганлар. Яссавийлик тариқати силсила жиҳатидан нақшбандликка алоқадордир. Бу тариқатда зикр жахрий бўлади.
- Нақшбандия тариқати.
Бу тариқат Шоҳ Нақшбанд исми билан машҳур бўлган Муҳаммад ибн Муҳаммад Баҳоуддин Бухорий раҳматуллоҳи алайҳга нисбат берилади. У киши 717 ҳижрий санада Бухоро яқинидаги Қасри Орифон қишлоғида дунёга келганлар. Ўн саккиз ёшларида уйланганлар. Шайх Самосий ва Амир Кулол раҳматуллоҳи алайҳмолардан руҳий тарбия олганлар. Шу билан бирга шариат уламолари ва Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатлари бўйича олимлар суҳбатларида доимий равишда иштирок этар эдилар. У киши икки марта ҳаж қилганлар ва Форс ҳамда унинг атрофидаги кўплаб ислом юртларига сафарлар қилганлар. Шоҳ Нақшбанд раҳматуллоҳи алайҳ 791 ҳижрий сананинг Рабиъул Аввал ойининг учинчи куни душанбага ўтар кечаси вафот этдилар.
Ҳазрати Баҳоуддин раҳматуллоҳи алайҳ умрлари бўйи ўз муридларини суннати Муҳаммадия йўлида тарбиялаб ўтдилар. У кишининг қўлларида ўн минглаб муридлар камол топди. Шоҳ Нақшбанд раҳматуллоҳи алайҳнинг тариқатлари ҳозирги кунда ҳам дунёнинг кўплаб юртларида кенг тарқалгандир.
Шайх Абдуллоҳ Дехлавий нақшбандия тариқати ҳақида қуйидагиларни ёзади:
«Бу тариқат Ҳақ таолонинг ҳузурида доимий ҳозирликдир, Ислом ақийдасини, аҳли сунна ва жамоа ақийдасини мустаҳкамлашдир ва Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларига эргашишдир».
Уламолар Муҳаммад Мурод Ўзбакийдан нақшбандия тариқати ҳақида айтган қуйидаги гапларини ривоят қиладилар:
«У саҳобаи киромларнинг асл ҳолича, зиёда ҳам, нуқсон ҳам бўлмай қолган тариқатидир. У ботинда ҳам, зоҳирда ҳам барча ҳаракот ва саканотларда суннатга ва азийматга комили илтизом қилган, бидъат ва рухсатдан батамом четда бўлган ҳолда ибодатда бардавом бўлишдан иборатдир».
Шайх Амин Алоуддин Нақшбандий ўзининг «Нақшбандия тариқати недир» номли китобида қуйидагиларни ёзади:
«Муҳаққиқ уламолар нақшбандия тариқати ҳақида қуйидагиларни таъкидлайдилар:
Нақшбандия тасаввуфи ўртача ва мўътадилдир. У сулукдаги мўътадиллик, шариатга эргашиш, тариқатнинг осонлиги билан ажралиб туради. У хусусан дин уламолари ичида кенг тарқалган. Нақшбандий суфийнинг қалби Аллоҳ билан, жисми банда билан.
Бу тариқатдаги назарни ўзига тортадиган энг муҳим нарса — сокинлик, риёдан холи бўлмайдиган бақириқ чақириқ, тараннум ва тинглашлардан узоқдалигидир.
Тошкент ислом институти
303-гурух талабаси
Икромова Мохинур
