Mirzo Ulug’bek sohibqiron Amir Temurning eng sevikli nabirasi bo’lib, u ulug’ olim va sulton bo’lgan. Mirzo Ulug’bek riyoziyot, falakiyot, musiqashunoslik va tarix ilmlari sohasida qalam tebratgan olim.
Uning otasi Shohruh Mirzo Temuriylar davlatida oliy hokimiyatni qo’lga kiritganida, 1403-yil Mirzo Ulug’bek (1394-1449) Movarounnahr va Turkistonning hokimi bo’ldi. 1413/1414-yillarda Xorazm Amir Temur imperiyasining bir qismiga aylandi. 1414-yilda Ulug’bek Farg’onani zabt etdi, 1420 yillarda Ulug’bek Mo’g’uliston va ko’chmanchi o’zbeklar ulusida hokimiyatni egallash uchun kurashishga urindi. Ammo 1427 yilda Mirzo Ulug’bek va uning ukasi Muhammad Djukiy boshchiligidagi temuriylar qo’shini Sig’noq yaqinidagi ko’chmanchi o’zbeklar bilan jangda mag’lubiyatga uchradi. O’zbek qo’shinlari ularni Samarqandgacha ta’qib qilishdi. Ko’chmanchilarni qo’rqitish uchun, Shohruh Mirzo ulkan qo’shin bilan Samarqandga borishi kerak edi. Keyingi yigirma yil tinch o’tdi. 1447-1448-yillarda Shohruh Mirzo vafot etganida Mirzo Ulug’bek o’g’li Abdulatif bilan birgalikda Xurosonga ikki marta yurish qilib, Hirotni egallab oldi. Abdulatif Hirotda hukmronlik qilish uchun qoldi, ammo 1449-yilda otasiga qarshi isyon ko’tardi. U qo’shin bilan Samarqandga yetib kelib, otasi Mirzo Ulug’bekni taxtdan tushirdi. Boshqa ba’zi sabablar qatorida Ulug’bek va Abdulatifning o’zaro “bezovtalik”ni keltirib chiqargan munajjimlar bashorati ularning mojarosini oldindan belgilab berdi. Mirzo Ulug’bekka hajga borishga ruxsat berilgan edi, ammo Abdulatif buyrug’i bilan u o’ldirilgan. Qotil uning boshini tanasidan judo qildi.
Mirzo Ulug’bek davrida, ehtimol, 1430-1440 yillarda Go’ri Amir nekropoli (qabristoni) ancha kengaygan. O’sha davrda qurilgan yerosti yo’li bo’lib, hozir markaziy zalga o’tadigan yo’l sifatida undan foydalaniladi. Janubiy (orqa) tomonda katta yodgorlik majmuasi qurilgan. Faqat yerosti yo’lining qoldiqlari va ikkita yerosti dafnxonalari saqlangan. Ulardan biri Amir Temurning dafnxonasiga yaqinligi bilan ajralib turar edi, ehtimol u joy Mirzo Ulug’bek uchun tayyorlangan edi. Ammo uning fojiali taqdiri bu rejalarni harakatga keltirdi. U Amir Temur qabrining etagida (pastki qismida) joylashgan markaziy joyning janubiy qismida joylashgan marmar tosh tobutga ko’milgan.
Kulrang marmardan yasalgan qabr toshidagi fors tilidagi yozuvda shunday yozilgan: “Bu yengil nurli qabr, bu sharafli shahidning joyi, xushbo’y hidi bo’lgan bog’, kirish qiyin bo’lgan qabr shohning so’nggi xotirjam joyidir. Podshoh unga tushib, jannat bog’larini xursand qilgan jannat gullarini xursand qildi. U kechirimli sulton, mamnun xalifa, dunyo va e’tiqod uchun xizmat qiladi. Ulug’bek sulton, Alloh uning qabrini yoritsin, hijriy 796-yilda Sultoniyada baxtli bo’lib tug’ilgan. hijriy 810-yil zulhijja oyida, xavfsizlik shahri Samarqandda u hokim bo’lgan”. Alloh taoloning so’zlariga bo’ysunib: “Hamma o’zi uchun belgilangan kunga qarab harakat qilmoqda”, uning hayoti shu chegaraga etib kelganida va umrbod taqdir bilan belgilab qo’ygan muddat tugaganida, o’g’li unga nisbatan dushmanlik qildi va otasini pichoq bilan urdi. Hijriy 853-yil ramazon oyining o’ninchi kunida u Allohning rahm-shafqat uyiga borayotganida, o’zining o’limini sahroda kutib oldi”. Go’ri Amirda faqat Mirzo Ulug’bek o’zining kiyimida ko’milgan, musulmonlarning urf-odatlari bo’yicha faqat shahidlar – “shahidlar”ni kiyimda ko’mishga ruxsat beriladi.
Tillar kafedrasining katta o’qituvchisi
Ernazarov Fahriddin tomonidan ingliz
tilidan o’zbek tiliga tarjima qilindi.
Foydalanilgan adabiyotlar
- Masterpieces of Central Asia, Samarkand (“Samarqand, Markaziy Osiyoning nodir asarlari”) nomli kitobdan
