Hanafiy mazhabidagi naslni himoya qilish islom qonunlarining farovonlikni oshirish va zararning oldini olishga qaratilgan kompleks va integral yondashuviga misoldir. Hanafiy fiqhi nasl-nasabni himoya qilish orqali nafaqat oila a’zolarining shaxsiy huquqlari va farovonligini ta’minlabgina qolmay, balki yaxlit va adolatli jamiyat uchun zarur bo‘lgan ijtimoiy va axloqiy tartibni ham mustahkamlaydi. Ushbu sinchkovlik bilan yondashish islom huquqining abadiy tamoyillarini saqlab qolgan holda, zamonaviy muammolarni hal qilishda Hanafiy huquqiy an’analarining doimiy dolzarbligini ta’kidlaydi.
Islomda nasl-nasabning muhofaza qilinishi katta ahamiyatga ega bo‘lib, bu masala Islom huquqining maqosid ash-shari’a (shariatning maqsadlari) doirasida ko‘riladi. Nasl yoki nasabni himoya qilish “islomda Sharaf” yoki “ird” deb ham ataladi. Bu, insonlar va jamiyat uchun zarur bo‘lgan foyda va zararlarni bartaraf etishni nazarda tutadi. Shariatning oliy maqsadlariga din, hayot, aql, nasl va mulkni himoya qilish kiradi.
Nasl-nasabni himoya qilishning asosiy qoidalari
1.Nikohning qonuniyligi va muhimligi:
– Islom johiliyat davridagi noqonuniy nikoh shakllarini yo‘q qildi va jinsiy aloqaga faqat sahih nikoh doirasida ruxsat berdi. Bu orqali bolalarning nasabi va kelib chiqishi aniq bo‘ladi, qarindoshlik aloqalari aralashib ketmaydi, va jamiyatda tartib saqlanadi.
– Nikoh orqali naslning qonuniyligini ta’minlash uchun aniq shartlar qo‘yiladi: erkak va ayolning roziligi, ikki ishonchli guvohning bo‘lishi va nikohning e’lon qilinishi.
2. Zinoning taqiqlanishi va jazolar:
– Zino qat’iy man etiladi, chunki bu harakat naslning aralashishiga va bolalarning noqonuniy tug‘ilishiga olib keladi. Bu esa jamiyatda tartibsizlik, oilaviy nizolar va iqtisodiy muammolarni keltirib chiqarishi mumkin.
– Zino qilganlarga nisbatan og‘ir jazolar belgilangan, bu esa noqonuniy jinsiy aloqalarning oldini olishga xizmat qiladi.
3. Otalik va bola huquqlari:
– Otalikni belgilash va e’tirof etish bo‘yicha batafsil qoidalar mavjud. Sahih nikohda tug‘ilgan bola o‘z-o‘zidan erga tegishli bo‘ladi, bu bolaning nasl-nasabini himoya qiladi.
– Bolalarning meros olish, ta’lim olish va to‘g‘ri tarbiya olish huquqlari himoya qilinadi, bu esa ularning intellektual va hissiy rivojlanishi uchun muhimdir.
4. Meros qonunlari:
– Merosni adolatli taqsimlash orqali oilaviy rishtalarni saqlab qolish va nizolarning oldini olish maqsad qilingan. Har bir oila a’zosining o‘z huquqlarini olishini ta’minlash orqali nasl-nasab himoya qilinadi.
Qonuniy nikoh va idda muddatida naslning sobit bo‘lish yo‘llari:
– Taloq qilingan yoki beva qolgan ayolning qayta turmush qurishi uchun kutish muddati (idda) belgilangan. Bu muddat ayolning homiladorligini aniqlash va naslni aralashtirmaslik uchun muhimdir.
Laqit va tan olinmagan bolalar
– Laqit – ota-onasi tomonidan tashlab ketilgan yoki kelib chiqishi noma’lum bola. Islom huquqida laqit bolalarning huquqlari himoya qilinadi, ularga g‘amxo‘rlik qilish va tarbiyalash majburiyatlari mavjud.
Nasl-nasabni saqlash va jamiyat farovonligi
Islom huquqida nasl-nasabni saqlash faqat huquqiy masala bo‘lib qolmay, balki ma’naviy va axloqiy jihatdan ham muhimdir. Bu orqali:
– Oilaviy munosabatlarning barqarorligi ta’minlanadi.
– Bolalarning tashqi ko‘rinishi va xususiyatlari, umumiy oilaviy tarixi saqlanadi.
– Jamiyatning umumiy farovonligi va barqarorligi ta’minlanadi.
Yuqoridagi qoidalar va tamoyillar orqali Islomda nasl-nasabni himoya qilish maqsad qilingan. Bu qoidalar jamiyatda tartibni saqlash, oilaviy munosabatlarni mustahkamlash va har bir shaxsning huquqlarini himoya qilish uchun muhimdir.
Nasl-nasabga tegishli ba’zi zamonaviy masalalarning hukmlari:
Islom dini naslni davom ettirish va himoya qilish uchun nikoh qurishni va farzand ko‘rishni targ‘ib qiladi. Lekin ba’zi hollarda, tabiiy yo‘l bilan farzand ko‘ra olmagan juftliklar uchun sun’iy homila ko‘rishlik masalalari yuzaga keladi. Hozirgi kunda fan va texnologiya taraqqiyoti tufayli reproduktiv usullardagi tibbiyot yutuqlari mavjud bo‘lib, bu juftliklarga sun’iy urug‘lantirish va surrogatlik kabi imkoniyatlarni taqdim etadi. Bu imkoniyatlar, ayniqsa, sun’iy urug‘lantirish, islom fiqhida ham muhokama qilinadi.
Sun’iy urug‘lantirishning shar’iy hukmlari: O‘zbekistonda sun’iy urug‘lantirish masalalari muhim muhokama mavzusi bo‘lib kelmoqda. O‘zbekiston musulmonlari idorasi Fatvo bo‘limi Turkiyada o‘tkazilgan Yevrosiyo islom kengashi fatvo assambleyasida ishtirok etdi va bu masalalarni batafsil o‘rgandi. Natijada, “Sun’iy urug‘lantirish haqida”gi fatvo e’lon qilindi.
Halol Usullar:
- Er-xotinning urug‘ va tuxum hujayrasini tashqi urug‘lantirish: Bu usulda er-xotinning urug‘ va tuxum hujayrasi tashqi sharoitda urug‘lantiriladi va paydo bo‘lgan embrion xotinning bachadoniga joylashtiriladi. Bu usul zarurat holatida va barcha shar’iy talablar asosida amalga oshirilishi joiz hisoblanadi.
- Ichki urug‘lantirish: Bu usulda erning urug‘i olinib, xotinning bachadon bo‘yinchasi ichki urug‘lantirish usuli bilan joylashtiriladi. Bu usul ham shar’an joiz deb hisoblanadi, agar barcha ehtiyot choralari ko‘rilsa.
Harom Usullar:
Shar’an man etilgan va harom hisoblangan sun’iy urug‘lantirish usullari quyidagilardir:
- Erkakdan olingan urug‘ begona ayolning tuxumhujayrasi bilan tashqi sharoitda urug‘lantiriladi va embrion boshqa ayolning bachadoniga joylashtiriladi.
- Erkakdan olingan urug‘ va xotindan olingan tuxumhujayra tashqi sharoitda urug‘lantiriladi va embrion begona ayolning bachadoniga joylashtiriladi.
- Er-xotinning urug‘ va tuxumhujayrasi tashqi sharoitda urug‘lantiriladi va ixtiyoriy ravishda farzandni tug‘ib berishga rozi bo‘lgan begona ayolning bachadoniga joylashtiriladi.
- Erkakning urug‘i va begona ayolning tuxumhujayrasi tashqi sharoitda urug‘lantiriladi va embrion erkakning o‘z xotini bachadoniga joylashtiriladi.
- Er-xotinning urug‘ va tuxumhujayrasi tashqi sharoitda urug‘lantiriladi va embrion (erning) boshqa xotini bachadoniga joylashtiriladi.
Surrogatlik (Tashuvchi Ona)
Surrogatlik masalasi ham Islom fiqhida keng muhokama qilinadi. Surrogatlikning shar’iy jihatlari bo‘yicha bir nechta konferensiyalarda musulmon ulamolari o‘z xulosalarini bayon qilishgan. Surrogatlik usullari ham yuqoridagi harom usullar bilan bog‘liq bo‘lsa, shar’an joiz emas deb baholanadi. Surrogatlik orqali farzand ko‘rish zarurat holatida, lekin barcha ehtiyot choralarini ko‘rgan holda shar’iy juftliklar orasidagina amalga oshirilishi mumkin.
Sun’iy urug‘lantirish va surrogatlik masalalarida shar’iy talablarga qat’iy rioya qilinishi zarur. Farzand ko‘rish baxtiga bepushtligi sababli erisha olmayotgan kimsalar, yuqoridagi shartlar asosida sun’iy urug‘lantirish usullaridan foydalanishlari maqsadga muvofiq bo‘ladi. Din-u diyonatga e’tibor berib, nasl-nasabni pok saqlash uchun harom usullardan chetda bo‘lish tavsiya etiladi.
Toshkent islom instituti talabasi
Yuldashxodjayeva Xojiyaxon
