Pul hozirgi kundagi ko’rinishi, holati va darajasiga yetgunga qadar juda uzoq tarixiy davrni boshidan kechirgan. Ba’zi manbalarda yer yuzida puldan ayirboshlash vositasi sifatida foydalanib kelinayotganiga yetti ming yildan ortiq vaqt bo’ldi. Bu davr ichida dastlabki pullar tovar, buyum, oddiy metall va qimmatbaho metallar ko’rinishidan hozirgi kunda keng foydalanib kelinayotgan qog’oz va elektron pullar ko’rinishigacha yetib keldi. Jamiyatda ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar takomillashib va rivojlanib borgani sari pulning shakli, pul bilan bog’liq amaliyotlar va pul ishtirokidagi hisob-kitoblar ham doimiy ravishda takomillashib, rivojlanib kelmoqda.
Pulning rivojlanishiga turtki bo’lgan asosiy omillar quyidagilar hisoblanadi.
– Tovar ishlab chiqarishning kengayishi va mehnat taqsimotining chuqurlashuvi;
– Barcha shakllardagi mulk qiymatlarining o’sishi;
– Tovar oldi-sotdisi bo’yicha aylanmalar hajmining ortishi.
Manbalarga ko’ra, dastlabki qog’oz pullar X asrning oxiri XI asrning boshlarida Xitoyda chiqarilgan. Xitoyda qog’oz pullar muomalaga chiqishida mamlakatda qog’ozning kashf etilganligi va bosma mashinalarining yaratilganligi muhim ahamiyat kasb etgan. Dastlab muomalaga chiqarilgan qog’oz pullar “erkin tanga”, keyinchalik “qimmatbaho qog’oz tangalar” deb yuritildi, ular mamlakatda erkin aylanadigan to’lov vositalari bo’lsada oltin yoki tovarlar bilan ta’minlanmagan edi.
Raqamli (elektron) pullar – bu naqd pulning kompyuter vositalarida aks etadigan axborot-timsoliy ekvivalenti. Ko‘plab manbalarda elektron pullarga Markaziy bankning raqamli valyutasi, onlayn hamyonlardagi pul kabi to‘lov vositasi sifatida qaraladi.
Odatda raqamli valyutalar vositachilarni talab qilmaydi va ko’pincha valyutalar bilan savdo qilishning eng arzon usuli hisoblanadi. Barcha kriptovalyutalar raqamli valyutalardir, ammo barcha raqamli valyutalar kriptovalyutalar emas. Ko‘pchilik elektron pullarni kriptovalyuta bilan adashtiradi. Aslida, bu so‘mning ekvivalenti bo‘lib, uning aylanishi faqat elektron tizimda amalga oshiriladi.
Raqamli valyutalar jismoniy atributlarga ega emas va faqat raqamli shaklda mavjud. Raqamli valyutalar bilan operatsiyalar internetga yoki belgilangan tarmoqlarga ulangan kompyuterlar yoki elektron hamyonlar yordamida amalga oshiriladi. Bundan farqli o’laroq, banknotlar va zarb tangalar kabi jismoniy valyutalar moddiydir, ya’ni ular aniq jismoniy xususiyatlar va xususiyatlarga ega. Bunday valyutalar bilan operatsiyalar faqat ularning egalari ushbu valyutalarga jismoniy egalik qilgan taqdirdagina amalga oshiriladi. Raqamli valyutalar jismoniy valyutalarga o’xshash yordamga ega. Ular tovarlarni sotib olish va xizmatlar uchun to’lash uchun ishlatilishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda, raqamli pullarning vujudga kelishi jamiyat ijtimoiy – iqtisodiy jarayonlarini rivojlanishi va takomillashib borishi bilan bevosita bog’liq bo’lib, bularning ichida kishilar o’rtasida mehnat taqsimotining paydo bo’lishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, biz yashab istiqomat qilayotgan zaminda pullarning vujudga kelishi uning tarixi va sivilizatsiyasi juda boy va qadimiy ekanligidan dalolat beradi.
Islom AZAMJONOV,
TII 4-kurs talabasi
