Zamonaviy davrda Islom falsafasi o‘zining boy tarixiy asoslariga tayanib, hozirgi kunda musulmon jamiyatlarining ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy muammolarini hal qilishda katta ahamiyatga ega bo’lib kelmoqda. Bu falsafa, Qur’on va Hadislar asosida shakllangan bo’lib, doim zamon talablariga mos ravishda yangilanishda davom etadi. Islom falsafasining zamonaviy talqinlari, an’anaviy islom tafakkuri va zamonaviy masalalar o’rtasidagi bog’liqliklarni o’rganadi. Bu esa jamiyatlarda adolat, tenglik va ilm-fan rivojiga hissa qo’shadi.
Zamonaviy islom falsafasining asosiy g’oyalari
Zamonaviy islom falsafasi o’zining asosiy tamoyillariga tayanadi. Ularning eng muhimlari quyidagilardir:
- Tavhid (Yagona Xudo): Islom falsafasining asosiy g’oyasi. Xudoning yagona ekanligini ta’kidlashdir. Bu g’oya barcha islomiy ta’limotlarning poydevori hisoblanadi.
- Ilm va Aql: Musulmon olimlari ilmni juda muhim deb hisoblashgan. Abu Ali Ibn Sino kabi olimlar ilm olish jarayonini va aqlning ahamiyatini naqadar muhim ekanini ta’kidlaganlar. Aql va e’tiqodning uyg’unligi islom falsafasining muhim jihatlaridan biridir.
- Etika: Islom etikasida yaxshilik va yomonlik tushunchalari muhim ahamiyatga ega. Musulmon faylasuflari axloqiy qadriyatlarni belgilashda diniy qonunlarga tayanganlar.
Zamonaviy muammolarda islom falsafasining roli
Zamonaviy davrda Islom falsafasi, ijtimoiy tenglik, adolat va inson huquqlari masalalarini hal qilishda o’z hissasini qo’shib kelmoqda. U, shuningdek, iqtisodiy adolat va boylikni taqsimlash, diniy ekstremizm va radikallashuvning oldini olish, hamda islomiy siyosat nazariyalarini rivojlantirishga qaratilgan.
Bugungi kunda musulmon faylasuflari, an’anaviy islom tafakkurini zamonaviy muammolar bilan bog’lab, ijtimoiy adolat va tinchlikni ta’minlashga intiladilar. Globalizatsiya, ilm-fan va texnologiya taraqqiyoti kabi zamonaviy masalalar islom falsafasining muhim tadqiqot sohalarini tashkil etadi. Masalan, tibbiy etika, biotexnologiya va atrof-muhit etikasi kabi bioetik masalalar ham islomiy nuqtai nazardan o’rganiladi. Natijada bu o’rganishlar insoniyatning manfaatlari uchun xizmat qiladi.
Islom falsafasining tarixiy rivoji
Islom falsafasi VIII asrdan boshlab rivojlana boshladi. Avvalgi yunon falsafasi ta’siri ostida musulmon olimlari mantiq, tabiiy fanlar va axloqiy masalalar bo’yicha ko’plab asarlar yaratdilar. Al-Farobiy, Abu Ali Ibn Sino, Ibn Rushd kabi olimlar islom tafakkurini rivojlantirishda katta hissa qo’shganlar. Ayniqsa, Al-Farobiy siyosiy falsafa va axloqqa oid asarlari bilan mashhur bo’lgan, Ibn Rushd esa yunon falsafasini islom tafakkuri bilan uyg’unlashtirishga intilgan.
Zamonaviy islom falsafasining rivoji
Zamonaviy islom falsafasi 19-20 asrlarda Muhammad Iqbol va Fazlur Rahmon kabi olimlar tomonidan qayta talqin qilindi. Ular islomni zamonaviylik kontekstida qayta shakllantirishga intildilar. Nasr Abu Zayd va Ayman Shihodi kabi zamonaviy mutafakkirlar diniy tajriba va aql o’rtasidagi munosabatlarni o’rganib, islomiy fikrni zamonaviy dunyoda tutgan o’rnini izohlashdi.
Fotima Mernissiy va Amina Vadud kabi mutafakkirlar islomiy matnlarning an’anaviy talqinlarini tanqid qilib, Islom doirasida ayollar huquqlarini himoya qilishga intildilar.
Xulosa
Zamonaviy islom falsafasi tarixiy ildizlariga tayanib, bugungi kunda ham dolzarb masalalarni hal qilishda davom etmoqda. Islomning asosiy tamoyillari – tavhid, ilm va aql, etika (odob-axloq) – zamonaviy dunyoda qanday yangilanishlarni talab etishini ko’rsatmoqda. Shuningdek, islom falsafasi o’zining dinamik va rivojlanib borayotgan tabiati bilan, barcha zamonaviy muammolarga javob berishini ko’rsatib kelmoqda. Bu nafaqat musulmon olimlari, balki butun dunyo madaniyati uchun muhim yondashuvni taqdim etadi.
Saydburxon FAZILDINOV,
TII 4-kurs talabasi
