Bugungi raqamli asrda ta’lim sohasida yuz berayotgan islohotlar har qachongidan ko‘ra dolzarb tus olmoqda. Internet texnologiyalari, sun’iy intellekt va axborot-kommunikatsiya vositalarining jadal rivojlanishi bilan ta’limning an’anaviy shakllari o‘zgarib bormoqda. Ayniqsa, 2020-yilda butun dunyoni qamrab olgan COVID-19 pandemiyasi ta’lim tizimiga kuchli turtki berdi: an’anaviy sinf xonalarida o‘qitishdan masofaviy va onlayn ta’lim shakllariga tezkor o‘tish talab qilindi. Bu holat barcha darajadagi ta’lim muassasalarida, jumladan, diniy ta’lim sohasida ham sezilarli o‘zgarishlarga sabab bo‘ldi.
Diniy ta’lim, o‘zining o‘ziga xosligi bilan, odatda yuzma-yuz, murabbiy-shogird aloqasiga asoslangan tarzda olib boriladi. Ammo zamonaviy texnologiyalar bu yo‘nalishga ham kirib kelmoqda. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillik yillarida diniy ta’lim sohasini rivojlantirish, qadimiy ilmiy maktablarni tiklash, milliy va diniy qadriyatlarni yoshlarga yetkazish bo‘yicha katta ishlar amalga oshirdi. Jumladan, Imom al-Buxoriy, Imom Termiziy, Mir Arab, Imom Moturidiy kabi mashhur diniy ta’lim muassasalari qayta faoliyat boshladi. Ushbu ta’lim maskanlarida yuzlab yoshlar diniy bilimlarni egallab, mamlakatda ma’naviyatni yuksaltirishga xizmat qilmoqda.
So‘nggi yillarda diniy ta’lim muassasalarida ham raqamli texnologiyalarni joriy etish yo‘lida qadamlar qo‘yildi. Bu, avvalo, hujjat topshirish, imtihon olish, dars berish kabi jarayonlarda onlayn imkoniyatlar orqali amalga oshirildi. Masalan, O‘zbekiston musulmonlari idorasi tasarrufidagi diniy o‘quv yurtlarida abituriyentlar uchun onlayn ro‘yxatga olish tizimi yo‘lga qo‘yildi. Shuningdek, diniy bilimlarni xalq orasida keng yoyish, ayniqsa, ayollar va imkoniyati cheklangan shaxslar uchun masofaviy ta’lim imkoniyatlari ochildi.
Onlayn ta’limning diniy sohada joriy etilishi, bir tomondan, zamonaviy talablarga javob beruvchi qulayliklarni yaratgan bo‘lsa, boshqa tomondan, muayyan muammolar va muvozanat masalalarini ham yuzaga keltirdi. Masalan, diniy matnlarni to‘g‘ri o‘qitish, qiroat va tajvidni o‘rganish, o‘qituvchi bilan bevosita muloqot kabi jihatlar onlayn tarzda yetarli darajada ta’minlanmasligi mumkin. Shu sababli, bu sohada olib borilayotgan islohotlar va amaliy tajribalarni tahlil qilish, istiqboldagi yo‘nalishlarni aniqlash dolzarb vazifa hisoblanadi.
Mazkur maqolada aynan shu masalaga e’tibor qaratiladi: diniy ta’lim muassasalarida onlayn ta’lim shaklining joriy etilishi, uning hozirgi tajribalari, muammolari va kelajakdagi rivojlanish istiqbollari tahlil qilinadi. Maqsad — ilmiy asoslangan, sodda va tushunarli uslubda diniy ta’limning raqamli shaklga moslashuvi va uning ijtimoiy ahamiyatini yoritib berishdir.
Onlayn ta’limga o‘tish zaruriyati
Ta’lim tizimi – jamiyat taraqqiyotining tayanch ustunlaridan biridir. Har qanday ta’lim tizimi zamonaviy sharoitga mos ravishda yangilanib borishi, turli holat va sharoitlarda o‘z faoliyatini davom ettira olishi lozim. So‘nggi yillarda yuz bergan global ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar, xususan, pandemiya kabi omillar butun dunyoda ta’lim shakllarini qayta ko‘rib chiqishga majbur qildi. Shu nuqtai nazardan qaralganda, onlayn ta’limga o‘tish — shunchaki texnologik yangilik emas, balki davr talabi sifatida qaralmoqda.
Diniy ta’lim muassasalari ham ushbu jarayondan chetda qolmadi. O‘zbekiston musulmonlari idorasi tasarrufidagi o‘quv yurtlarida ham ta’lim jarayonlarini to‘xtatib qo‘ymaslik, darslarni masofaviy shaklda davom ettirish va abituriyentlarni qabul qilishda raqamli texnologiyalarni qo‘llash zaruriyati tug‘ildi. Pandemiya sharoitida an’anaviy auditoriya mashg‘ulotlarini o‘tkazishning imkoni bo‘lmaganligi sababli, diniy bilimlarni uzluksiz yetkazishning yagona muqobil yo‘li sifatida onlayn ta’lim shakli tanlandi.
Onlayn ta’limga o‘tish bir necha asosiy omillar bilan izohlanadi:
Sog‘liqni saqlash talablari va ijtimoiy xavfsizlik.
Pandemiya davrida jamoaviy yig‘ilishlar, ommaviy darslar xavf ostida qolgan edi. Shu bois sog‘liqni saqlashni ta’minlash bilan birga, ta’lim jarayonini davom ettirish uchun onlayn shaklga o‘tish majburiy bo‘ldi.
Ta’limning uzluksizligini ta’minlash.
Diniy bilimlar muntazamlikni, o‘qituvchi va shogird o‘rtasidagi doimiy aloqani talab qiladi. Onlayn ta’lim bu jarayonni to‘xtatmasdan olib borish imkonini berdi. Talabalar uyda qolgan holda ham internet orqali darslarda ishtirok etishdi, topshiriqlarni bajardilar, savol-javob qilish imkoniga ega bo‘ldilar.
Texnologik taraqqiyotning tabiiy talabi.
Bugungi kunda yoshlar axborot texnologiyalaridan faol foydalanmoqda. Shunday ekan, diniy ta’lim ham raqamli dunyoga moslashishi zarur. Bu esa onlayn platformalar, mobil ilovalar va interaktiv materiallar orqali amalga oshmoqda.
Hududiy imkoniyatlar va tenglik.
O‘zbekiston hudud jihatdan katta va ayrim chekka joylarda diniy ta’lim muassasalariga borish imkoniyati cheklangan. Onlayn ta’lim orqali esa mamlakatning istalgan hududidagi talabalar diniy ta’limga ega bo‘lish imkoniyatini oldilar. Bu o‘z navbatida ta’limdagi tenglikni ta’minlash yo‘lida muhim qadam bo‘ldi.
Diniy savodxonlikni ommaviylashtirish.
Masofaviy darslar va ochiq onlayn darslar orqali diniy bilimlar faqatgina talabalar emas, balki keng jamoatchilik orasida ham tarqalmoqda. Shuningdek, ayollar, yoshlar va hatto nogironligi bo‘lgan shaxslar uchun ham diniy ta’limga kirish imkoniyati kengaydi.
Misol uchun, Muslim.uz saytida haftalik darslar, Qur’on o‘qish va tajvid, hadis ilmi, fiqh asoslari kabi fanlardan onlayn maruzalar yo‘lga qo‘yilgan. Bu darslarni istalgan vaqtda tomosha qilish, yuklab olish yoki qayta eshitish imkoniyati yaratilgan. Shuningdek, abituriyentlarni onlayn ro‘yxatdan o‘tkazish tizimi orqali hujjat topshirish jarayonida ochiqlik va shaffoflik ta’minlandi (Muslim.uz, 2023).
Xulosa qilib aytganda, onlayn ta’limga o‘tish diniy ta’lim sohasida favqulodda chorani emas, balki yangi davr talabi sifatida qaralmoqda. U nafaqat darslarni uzluksiz davom ettirish, balki diniy bilimlarni keng auditoriyaga yetkazish, raqamli savodxonlikni oshirish va ta’limda innovatsion yondashuvlarni joriy qilish uchun ham keng imkoniyatlar ochmoqda.
Amaliy tajribalar
O‘zbekiston diniy ta’lim muassasalarida onlayn ta’limni joriy etish jarayoni bosqichma-bosqich, real ehtiyojlar asosida amalga oshirildi. Bu yo‘nalishda dastlabki tajribalar 2020-yilda, pandemiya sharoitida boshlangan bo‘lsa-da, keyingi yillarda u doimiy amaliyot sifatida shakllanib bordi. Dastlabki tajribalarning muvaffaqiyatli bo‘lishi, aholining talab va ehtiyojiga mos ravishda onlayn platformalar kengaytirilishiga olib keldi.
O‘zbekiston musulmonlari idorasi tasarrufidagi Imom Buxoriy nomidagi Islom instituti, Mir Arab oliy madrasasi, Imom Termiziy nomidagi ta’lim muassasalari va boshqa diniy o‘quv yurtlari tomonidan bir nechta muhim amaliy tashabbuslar amalga oshirildi:
- Onlayn ro‘yxatdan o‘tish va imtihonlar
2022-yildan boshlab diniy ta’lim muassasalariga hujjat topshirish jarayonlari onlayn shaklga o‘tkazildi. Abituriyentlar internet orqali ariza to‘ldirish, kerakli hujjatlarni yuklash, va imtihonlarga tayyorgarlik materiallarini olish imkoniga ega bo‘ldilar. Bu tizimda “One ID” orqali avtorizatsiya, shaxsni tasdiqlovchi hujjatlarni onlayn yuborish, tanlov natijalarini kuzatish imkoniyatlari mavjud bo‘ldi (Muslim.uz, 2023).
- Masofaviy darslar va platformalar
Pandemiya davrida birinchi marta diniy fanlar bo‘yicha videodarslar tayyorlandi va turli platformalarda e’lon qilindi. Qur’on o‘qish (qiroat), tajvid, hadis ilmi, fiqh, aqida va arab tili fanlari bo‘yicha videoformadagi ma’ruzalar YouTube, Telegram va Muslim.uz sayti orqali taqdim etildi. Bu darslar haftaning ma’lum kunlarida jonli efirda o‘qitildi, keyin esa yozuv shaklida arxivlandi.
Masalan, Muslim.uz tomonidan “Onlayn darslar” rukni doirasida haftaning olti kuni diniy fanlar bo‘yicha jonli darslar tashkil etildi. Bu darslarda o‘quvchilar o‘z savollarini berish, fikr almashish, va mashq qilish imkoniga ega bo‘ldilar. Shuningdek, YouTube kanallarida izohli videodarslar joylashtirilib, darsdan keyingi mustaqil ta’lim uchun zaruriy materiallar ham taqdim etildi.
- Tayyorlov kurslari
Oliy va o‘rta maxsus diniy ta’lim muassasalariga kirish istagida bo‘lgan yoshlar uchun masofaviy tayyorlov kurslari tashkil etildi. Bu kurslar orqali arab tili, O‘zbekiston tarixi va ma’naviyat asoslari kabi fanlardan onlayn darslar berildi. Talabalar dars materiallarini elektron shaklda yuklab olish, test sinovlarini yechish va o‘qituvchilardan masofaviy maslahatlar olish imkoniga ega bo‘ldilar (Arroziy.uz, 2024).
- Interaktiv aloqa va “Call-markaz”lar
O‘quvchilar va ularning ota-onalari uchun qo‘shimcha qulaylik sifatida ko‘plab diniy ta’lim muassasalarida “call-markaz”lar tashkil qilindi. Bu markazlar orqali qabul jarayoni, dars jadvali, platformalardan foydalanish bo‘yicha batafsil ma’lumotlar berildi. Shuningdek, Telegram guruhlari va internet saytlari orqali muassasalar o‘z yangiliklarini tezkor tarzda yetkazib boradigan bo‘ldi.
- Onlayn diniy savol-javoblar
Internet orqali diniy savollar berish va ularga malakali ulamolar tomonidan javob berish amaliyoti yo‘lga qo‘yildi. Bu nafaqat ta’lim jarayonini, balki umumiy diniy-ma’rifiy savodxonlikni oshirishga xizmat qildi. Ijtimoiy tarmoqlardagi jonli efirlar orqali diniy mavzularda ochiq muloqotlar tashkil etilib, ko‘plab fuqarolarning savollariga bevosita javob berildi.
Muammolar va kamchiliklar
Onlayn ta’limning joriy etilishi diniy ta’lim tizimida yangi bosqichni boshlab berdi. Biroq har qanday yangilik kabi, bu tizim ham bir qator muammolar va kamchiliklarsiz kechmadi. Onlayn ta’lim shakliga o‘tishda diniy o‘quv yurtlari turli to‘siq va cheklovlarga duch kelishdi. Bu muammolar texnik, metodik, ijtimoiy va mintaqaviy darajalarda namoyon bo‘ldi.
- Texnik infratuzilmaning yetarli emasligi
O‘zbekistonning barcha hududlarida ham internet tezligi bir xil darajada emas. Ayni paytda ayrim chekka hududlarda internet tarmog‘iga ulanish imkoniyati past bo‘lib, bu o‘quvchilarning to‘laqonli onlayn darslarda qatnashishiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bundan tashqari, ko‘plab oila va talabalar hali ham individual kompyuter, planshet yoki smartfon kabi qurilmalarga ega emaslar. Bu texnik kamchiliklar sababli darslarga to‘liq qatnashish imkoniyati cheklangan.
- O‘qituvchilarning raqamli kompetensiyasi
Diniy ta’lim muassasalarida faoliyat yuritayotgan ustozlarning ko‘pchiligi an’anaviy dars o‘tish metodikalariga o‘rgangan. Onlayn ta’lim esa o‘qituvchidan yangi ko‘nikmalar – videodarslar tayyorlash, interaktiv taqdimotlar yaratish, onlayn platformalarda ishlashni talab etadi. Bu boradagi tayyorgarlik darajasining pastligi ayrim hollarda darslar sifati va samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
- O‘quvchilar faoliyatini nazorat qilishdagi qiyinchiliklar
Masofaviy ta’limning yana bir muhim kamchiligi – o‘quvchilarni bilim darajasiga qarab nazorat qilishning murakkabligidir. Onlayn darslarda talabalar qatnashayotgan bo‘lishsa-da, ularning mavzuni qay darajada o‘zlashtirayotgani, topshiriqlarni mustaqil bajarayotgan yoki yo‘qligi doimo aniq nazoratga olinmaydi. Bu holat ayniqsa diniy fanlarda – qiroat, tajvid, hadis yodlash kabi amaliy mashg‘ulotlarda yanada dolzarb bo‘ladi.
- Muloqot va ruhiy muhitning yetishmasligi
An’anaviy diniy ta’limda ustoz va shogird o‘rtasidagi bevosita muloqot, so‘z va amal bilan o‘rgatish, suhbat va axloqiy tarbiya alohida ahamiyatga ega. Onlayn ta’lim esa bu jihatlarni to‘laqonli ta’minlay olmaydi. Darslar ko‘proq bir tomonlama axborot uzatish shaklida bo‘ladi, bu esa talabalar ruhiyatida begonalik va sovuqlik hissini uyg‘otishi mumkin.
- Diniy matnlarning xususiyati
Qur’on oyatlari, hadislar, fiqhiy matnlar va arab tilidagi ilmlar o‘ziga xos murakkablikka ega. Bunday matnlarni tushunish va to‘g‘ri o‘rganish ko‘pincha bevosita tushuntirish va tajriba asosida amalga oshiriladi. Masalan, tajvid qoidalari bo‘yicha Qur’on o‘qishni faqat video orqali o‘rgatish qiyin – ustozning og‘zaki tuzatishi, talaffuzni to‘g‘rilashi zarur. Shu bois, bu fanlar uchun onlayn darslar faqat qo‘shimcha vosita bo‘lishi, asosiy ta’lim shakli emas, deb qaraladi.
- Baholash tizimining noaniqligi
Onlayn testlar, topshiriqlar va imtihonlar ko‘pincha o‘quvchilarning bilimini to‘liq aks ettirmaydi. Aksariyat hollarda talabalar topshiriqlarni mustaqil emas, boshqa manbalardan nusxalash yoki boshqalardan yordam so‘rash orqali bajarishi mumkin. Bu esa baholashning adolatliligiga putur yetkazadi.
Kelajakdagi istiqbollar
Diniy ta’lim tizimida onlayn ta’lim shaklining joriy etilishi hali boshlang‘ich bosqichda bo‘lishiga qaramay, bu yo‘nalishda yirik imkoniyatlar mavjud. Asosiy e’tibor diniy bilimlarning an’anaviyligini saqlagan holda zamonaviy vositalar yordamida keng ommaga taqdim etishga qaratilmoqda. Kelajakda onlayn ta’limni rivojlantirish uchun quyidagi ustuvor yo‘nalishlar muhim ahamiyatga ega bo‘ladi:
- Raqamli infratuzilmani takomillashtirish
Onlayn ta’limni muvaffaqiyatli amalga oshirishda texnik baza asosiy omillardan biridir. Shuning uchun barcha diniy ta’lim muassasalari yuqori tezlikdagi internet, zamonaviy kompyuter texnikasi va multimediyaviy vositalar bilan to‘liq ta’minlanishi lozim. Shu bilan birga, chekka hududlardagi talabalar uchun ham raqamli imkoniyatlarni oshirish maqsadida davlat va xususiy sektordan sarmoyalarni jalb qilish muhimdir.
- Maxsus diniy onlayn platformalar yaratish
Bugungi kunda darslar ko‘p hollarda umumiy ijtimoiy tarmoqlar yoki YouTube kabi ommaviy platformalarda o‘tilmoqda. Kelajakda esa aynan diniy ta’lim uchun mo‘ljallangan, mahalliy ehtiyojlarga moslashtirilgan maxsus platformalarni yaratish zarur. Bu platformalarda quyidagi imkoniyatlar mavjud bo‘lishi kerak:
Videodarslar va yozuvlar arxivi
Onlayn testlar va baholash tizimi
Ustoz-shogird muloqoti uchun yopiq guruhlar
Elektron kutubxona va darsliklar
Virtual suhbat va maslahat xonalari
- O‘qituvchilarni raqamli savodxonlik bo‘yicha o‘qitish
Ta’lim sifati, avvalo, o‘qituvchi malakasiga bog‘liq. Shu bois diniy ta’lim muassasalarida faoliyat yuritayotgan ustozlar uchun raqamli texnologiyalarni o‘zlashtirish bo‘yicha maxsus kurslar tashkil etish zarur. Bu kurslar orqali ularga onlayn dars metodikasi, kontent yaratish, video dars tayyorlash va interaktiv o‘qitish usullari o‘rgatiladi.
- Aralash ta’lim (gibrid tizim) modelini joriy etish
Kelajakda an’anaviy va onlayn ta’lim shakllarini birlashtirgan gibrid (aralash) model samarali yechim bo‘lishi mumkin. Masalan, nazariy darslar onlayn tarzda berilib, amaliy mashg‘ulotlar esa an’anaviy usulda olib boriladi. Bu model orqali darslar sifatli va qulay, shuningdek, pedagogik nazorat ostida amalga oshiriladi.
- Ochiq diniy ta’lim resurslarini yaratish
Qur’on, hadis, fiqh, aqida, til va tafsir fanlari bo‘yicha barcha uchun ochiq bo‘lgan, yuqori sifatli elektron darsliklar, ma’ruzalar, videodarslar va podkastlar bazasini yaratish zarur. Bu nafaqat talabalar, balki keng jamoatchilik uchun ham diniy savodxonlikni oshiradi. Shuningdek, bu resurslar xorijdagi o‘zbek yoshlari uchun ham foydali bo‘ladi.
- Ilmiy izlanishlar va monitoring
Onlayn ta’limning samaradorligini doimiy ravishda o‘rganib borish, o‘quvchilar fikr-mulohazalarini tahlil qilish, o‘qituvchilarning tajribalarini umumlashtirish orqali tizimni mukammallashtirish mumkin. Bu borada maxsus ilmiy tadqiqotlar olib borilishi, natijalar asosida yangilanishlar kiritilishi maqsadga muvofiqdir.
Xulosa
Diniy ta’lim sohasida onlayn ta’lim shaklining joriy etilishi zamon talabi va ijtimoiy ehtiyojlarga javob sifatida shakllandi. Bu jarayon dastlab favqulodda choralar sifatida boshlangan bo‘lsa-da, hozirda u uzluksiz ta’limning muhim shakliga aylangan. Onlayn ta’lim tufayli diniy bilimlar mamlakatning eng chekka hududlariga, yoshlar, ayollar va imkoniyati cheklangan fuqarolar qatlamiga ham yetib bormoqda.
Amaliy tajribalar shuni ko‘rsatmoqdaki, masofaviy ta’lim turli dars shakllarida, ayniqsa, nazariy fanlarda juda samarali bo‘lishi mumkin. Diniy ta’lim muassasalari tomonidan onlayn ro‘yxatga olish, videodarslar, interaktiv platformalar va masofaviy test tizimlari kabi yangiliklar joriy etildi. Bu tajribalar, o‘z navbatida, raqamli vositalardan foydalanish ko‘nikmasini shakllantirdi va ta’limda ochiqlik, shaffoflik hamda samaradorlikni oshirdi.
Shu bilan birga, onlayn ta’lim hali bir qator muammolar bilan yuzma-yuz turibdi. Texnik vositalarning yetishmasligi, raqamli savodxonlikning pastligi, o‘quvchilarni baholashda adolatlilik muammolari va an’anaviy ta’limga xos muloqot va axloqiy tarbiya elementlarining to‘liq saqlanmasligi — bu tizimni takomillashtirishda e’tibor qaratilishi lozim bo‘lgan jihatlardir.
Kelajakda diniy ta’limda onlayn shaklni muvaffaqiyatli joriy etish uchun chuqur strategik yondashuv zarur. Raqamli infratuzilmani rivojlantirish, maxsus platformalar yaratish, ustozlarni zamonaviy metodikalarga tayyorlash, ochiq bilim resurslari bazasini shakllantirish va gibrid (aralash) ta’lim modeliga o‘tish — bu yo‘nalishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Xulosa qilib aytganda, onlayn ta’lim diniy ta’lim sohasida nafaqat zarurat, balki imkoniyat sifatida qaralmoqda. Uni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish orqali zamonaviy texnologiyalar va diniy-ma’rifiy qadriyatlarni uyg‘unlashtirgan holda, kelajak avlodga chuqur bilim va yuksak tarbiya berish mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 16-fevraldagi “Diniy-ma’rifiy sohani yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori.
Muslim.uz rasmiy sayti – O‘zbekiston musulmonlari idorasi axborot portali. https://muslim.uz (murojaat qilingan sana: 2025-yil 10-iyun).
Arroziy.uz – Abu Abdulloh Muhammad ibn Idris ar-Roziy nomidagi Islom instituti rasmiy veb-sayti. https://arroziy.uz (murojaat qilingan sana: 2025-yil 10-iyun).
Al-Buxoriy nomidagi Toshkent Islom instituti materiallari. http://tib.uz
Mir Arab oliy madrasasi veb-sayti. https://mirarab.uz
Abduqodirov, A. (2022). O‘zbekistonda diniy ta’lim tizimining rivojlanish bosqichlari. Toshkent: Ilm Ziyo nashriyoti.
Xolmatova, M. (2023). “Onlayn ta’lim: imkoniyat va muammolar (diniy ta’lim misolida)”. Islomshunoslik jurnali, 2(5), 45–53.
Karimov, S. (2021). “Raqamli transformatsiya va diniy ta’lim integratsiyasi”. Ma’naviyat va Ma’rifat, 1(11), 62–69.
UNESCO (2020). Distance Learning Strategies in Response to COVID-19 School Closures. Paris: UNESCO Publishing.
Al-Azhar University. (2021). E-learning implementation in Islamic education. Cairo: Al-Azhar Research Division.
403-guruh talabasi Soliyeva Muslima
