Фаросат турли даражаларда бўлади. Ва у шаклланиши учун инсон кўп нарсаларга муҳтож. Негаки, фаросат йиллар давомида кишининг ҳаётий тажрибалари, одамлар билан муомаласи, сафар-саёҳатлари давомида шаклланади. Киши қанчали кўп инсон билан муомала қилса, улфат бўлса, аҳли илм, аҳли фазл ва олийжаноб инсонлар билан ҳамсуҳбат бўлиб, ҳаётни ўрганса фаросати ҳам шунга қараб сайқалланиб боради. Инсоннинг уфқи, алоқа доираси ва илму маърифати кенгайгани сари фаросати ҳам кучайиб боради. Битта жойдан ҳеч қаёққа чиқмаган, китоб ўқимаган, кўпчиликка қўшилмаган одам бошқача мажлисларда, ўтиришларда, муомалада албатта нотўғри хатти-ҳаракат ё сўз айтиб қўйиш эҳтимоли катта. Кейин бу фаросатсизликка йўйилади. Ўзбек тилида фаросат сўзи “дид” сўзи билан ҳамоҳанг ва маънодош сўз ҳисобланади. Шунинг учун ҳам “дид-фаросат” деган ибора пайдо бўлган. Араблар буни “завқ” ҳам дейишади. Баъзан эса фаросат сўзи “ақл”, “донолик” ва “зийраклик” маъноларида қўлланади. “Ақл-фаросат” ибораси шундан. Аммо, арабларда фаросат (фиросат) сўзи бироз ўзгача маънода ишлатилади. Уларда фаросат илми (علم الفراسة) деган тушунча мавжуд бўлиб, мазкур билим кишиларнинг ташқи кўринишлари, юз бичимлари, физиологик шакл-шамойиллари орқали уларнинг ички оламига баҳо бериш, характерларини аниқлашни ўрганади. Мазкур билим шарқда қадимдан мавжуд бўлиб, европада физиогномика номи билан юритилади. Бу билимнинг номи “тикилиш, яхшилик аломатларини топиш, диққат билан кузатиш, синчиклаш, мулоҳаза қилиш” маъноларини англатувчи арабча “тафарраса (تفرس)” сўзидан олинган. Ҳамма ҳам кишиларнинг юз тузилишларига қараб, уларнинг феъл-атвори ва шахсиятларини аниқлай олмайди. Бунинг учун юқори даражада зийраклик лозим. Шу маънода бизнинг юртларда фаросат сўзи зийраклик ва донолик сўзларининг синоними сифатида муомалага кирган. Демак, бизда фаросат икки хил маънода ишлатилади: бириси муомала маданияти, дид, қаерда қайси сўзни ишлатиш, қай ҳолатда қайси йўлни тутиш ўринли бўлишини ўргатадиган тажриба бўлса, иккинчиси зийраклик, донолик, одамларнинг ташқи кўринишлари ва ҳолатларига қараб ички оламлари, мақсадлари ва ботинларига баҳо бериш маъносида қўлланар экан. Шу боис, фаросат ғайбни даъво қилиш эмас балки, Аллоҳ берган зийраклик ва зеҳну заковат орқали кишиларнинг шахсиятлари ва ички оламлари борасида тахминий хулоса қилишдир. Шу маънодаги фаросат бир неча хил турларга бўлинади. Баъзиларда бу ҳолат муктасаб бўлса, бошқаларда ваҳбий бўлади. Касб этилган фаросат юқорида айтилганидек, “кўпни кўриш”, сафар-саёҳат қилиш, фозиллар билан ҳамсуҳбат бўлиш, кўп китоб ўқиш ва ҳоказолар орқали қўлга киритилади. Ваҳбий фаросатга эга инсонларда эса бу қобилият сирф Аллоҳнинг туҳфаси ўлароқ мавжуд бўлади. Улар ўз ҳамсуҳбатларининг ички оламига қисқа суҳбат орқали осонлик билан чизгилар бера оладилар. Фаросат илмини ўрганишда фойда бор. Аммо, уни мутлақ тушунча сифатида қабул қилмаслик керак. Зеро, бир инсоннинг табиати ҳақида хулоса қилиш фақат унинг ташқи кўринишига боғлиқ эмас. Балки, мутафаррисдаги фаросат нурининг нечоғли кучли ёхуд заифлигига ҳам боғлиқдир. Киши табиблар ва файласуфлар томонидан баён қилинган халқий сабабларни ўрганиб чиқиши фаросатнинг бир томони холос. Уларнинг фикрича, кишидаги хилқий кўринишлар хулқий сифатларга ишорадир. Зеро, хилқатдаги мўътадиллик хулқдаги мўътадилликка долалат қилади. Хилқатдаги мўътадилликдан оғиш характерда ҳам оғиш борлигини англатади. Аммо, юқорида айтилганидек, муайян кишининг руҳий кўринишига баҳо бериш учун бунинг ўзи кифоя қилмайди балки бу, мутафаррисдаги фаросат нури не қадар кучли ё кучсизлигига, зеҳнининг ўткирлигига ҳам бевосита боғлиқдир. Экспериментал психологияда физиогномика сохта фанлар туркумига киритилган. Чунки, бунда қатъийлик ва мутлақлик йўқ. Аммо, бу дегани фаросат буткул йўқ нарса дегани эмас. Бу билим ёхуд қобилият инсонга қўшимча фойда келтириши мумкин. Аммо, у орқали одамларга ошкора баҳо...
Хаттотлик Шарқ мамлакатларида ўзига хос алоҳида йўналиш касб этган ва фан даражасига кўтарилган бебаҳо санъатдир. Ўрта Осиё халқлари томонидан ислом динининг қабул қилиниши муносабати билан бу ўлкага “Қуръон карим” нозил қилинган араб ёзуви кириб келди. Ўрта Осиё халқлари муомаласидаги қадимий уйғур, ўрхун-энасой, суғд, хоразмий ёзувлари истеъмолдан чиқиб, VII аср охиридан Қуръон ёзуви илму фан ва давлат ишларида расмий ёзувга айланди. Араб ёзувининг 100 дан ортиқ тури мавжуд. 28 ҳарфдан иборат бўлган араб алифбосининг дастлабки шакли “Хатти маъқалий” бўлиб, тик чизиқлар билан ифодаланган. Аммо узоқ истеъмолда бўлиб, шуҳрат қозона олмаган. VII асрдан бошлаб унинг ўрнини араб ёзувининг энг қадимийси ва машҳури ҳисобланган “Хатти куфий” эгаллайди. Сўнгра хатти маъқалий ва куфий хати асосида араб ёзувининг санъаткорона яратилган 8 хил асосий услуби майдонга келган. Булар: сулс хати; насх хати; муҳаққақ хати; райхоний хати; тавқиъ хати; риқоъ хати; девоний хати; настаълиқ хати.Бу хатлар ичида ҳозирги кунда энг кўп қўлланиладигани насх хати бўлиб, 22 араб давлатида, Эрон Ислом Республикасида шу хатдан фойдаланилади. Қуръони карим ҳозирги вақтда асосан насх хатида чоп этилади. Риқоъ ёзуви араб ёзувининг қўлёзма шаклида ўз ифодасини топган.Яна сулс деб аталадиган ёзув учун қалам учи камида 3 миллиметр кенг бўлиши керак. Насх ёзуви учун 1 миллиметрли ёки ундан ҳам кичикроқ қаламни ишлатса бўлади. Араб ёзувининг муҳим хусусиятларидан яна бири – у стенографик ёзув хусусиятига эга. Ўрта Осиё хаттотлик санъати тараққиёти тарихига бир назар солсак, VII–X асрларда Араб халифалигининг марказий шаҳарлари – Макка, Кўфа ва Басрада яратилиб, кейинчалик халифаликнинг бошқа ҳудудларига тарқалган хат турларидан фойдаланган ҳолда Мовароуннаҳр хаттотлик мактаби вужудга келганини билиб оламиз. Аҳмад ибн Умар Ашъас Абу Бакр Самарқандий (XI аср), Аҳмад Табибшоҳ Мовароуннаҳрий (вафоти 1215 йил), Али Банокатий (XIII аср), Жамшид Шоший (XIV аср) каби хаттотлар ушбу мактаб вакиллари сифатида донг таратганлар. XIV–XV асрларда илм-фан, маданият ва санъатнинг барча соҳаларида бўлгани каби хаттотлик санъатида ҳам мисли кўрилмаган юксалиш кузатилди. Шу даврдан бошлаб Ўрта Осиёнинг турли минтақаларида бир неча хаттотлик мактаблари пайдо бўлди. XV асрда Темурийлар сулоласи ҳукмдорларининг қўллаб-қувватлашлари билан вужудга келган Ҳирот хаттотлик мактаби Султонали Машҳадий (1437–1520), Дарвеш Муҳаммад Тақий Ҳиравий (XV асрнинг биринчи ярми), Абдулжамил Котиб (вафоти 1505/1506 йил) каби вакиллари билан элга танилган. XVI асрда Шайбонийлар сулоласи хонлари саъй-ҳаракатлари билан асос солинган Бухоро хаттотлик мактаби Мирали Ҳиравий (вафоти 1557 йил), Мир Убайд Бухорий (ваф. 1601 й.), Мир Ҳусайн Кўланкий Бухорий (XVI аср), Саййид Абдуллоҳ Бухорий (вафоти 1647), Ҳожи Ёдгор (вафоти 1663), Аҳмад Дониш (1826–1897) каби вакиллари билан шуҳрат қозонди. XVIII аср бошларида Хива ва Қўқон хонликлари ҳудудида Хоразм ва Фарғона хаттотлик мактаблари, XIX асрда эса Самарқанд ва Тошкент хаттотлик мактаблари шаклланди. Хоразм хаттотлик мактаби ўзининг Мунис Хоразмий (1778–1829), Комил Хоразмий (1825–1899) каби намояндалари билан танилган бўлса, Фарғона хаттотлик мактаби Мирзо Мирзо Шариф Дабир (XIX аср), Муқимий (1850–1903), Самарқанд хаттотлик мактаби Очилдимурод Мирий Каттақўрғоний (1830–1899), Абдулжаббор Ургутий Самарқандий (1885–1910), Тошкент хаттотлик мактаби эса Муҳаммад Юнус Котиб (XIX аср) ва Муҳаммад Шоҳмурод Котиб (1850–1922) каби вакиллари билан машҳур бўлди. Хаттотлик санъатидан меъморчилик ва халқ амалий санъатида ҳам кенг фойдаланилган. Юртимизда азалдан меъморий иншоотлар – масжидлар, мадрасалар ва мақбараларнинг ташқи ва ички деворлари, пештоқлари турли нақшлар билан биргаликда хаттотлик услубларида ёзилган битиклар – Қуръони карим оятлари, ҳадислар, ҳикматли сўзлар ва шеърий парчалар билан безатилган.Мусулмон хаттотлик санъати...
Яъни уларга қонуний ишлаш талаби қўйилиши билан бирга инсон сифатида тўғри ишлаш кераклигини тушунтирилган, ҳатто диний асосларни келтириб, ҳалол бўлиш, ҳаромдан ҳазар қилиш уқдирилган. Бироқ, улар ўз нафси йўлида электрон тизимларни чалғитишга уринмоқда… Аввал хабар берганимиздек, Адлия вазирлигида адлия идораларида ўтган йилда амалга оширилган ишлар таҳлилига бағишланган кенгайтирилган ҳайъат йиғилиши бўлиб ўтди. Видеоконференцалоқа тизими орқали тадбирда тизимнинг барча масъуллари иштирок этди. Йиғилишда адлия идораларига йўлланган 46 мингдан ортиқ мурожаатнинг 90 фоизи ҳал этилгани, кўрилган таъсир чоралари натижасида 7,5 мингга яқин шахс маъмурий, 10мингдан ортиқ шахс интизомий жавобгарликка тортилгани, тақдимномаларга асосан мансабдор шахсларнинг ноқонуний 181 ҳужжати ижроси тўхтатилиб, 2 минг 800 дан ортиғи бекор қилингани қайд этилди. Аҳолининг ҳуқуқий онгини ошириш бўйича 369 мингдан ортиқ тарғибот тадбирлари ўтказилган. Давлат хизматлари марказлари томонидан аҳолига 13 миллиондан ортиқ хизмат кўрсатилган. Танқидий таҳлиллар жараёнида эса яна нотариуслар муҳокама марказида бўлди. Маълумки, вазирлик раҳбарияти мана учинчи йилдирки ушбу тизимни коррупциялашган ходимлардан тозалаш бўйича зарур чораларни амалга оширмоқда. Боиси одамларнинг энг кўп иши тушадиган нотариуслар нотариал ҳаракатларни амалга ошириш жараёнида мижозлардан ортиқча пул ундириш, таъмагирлик қилиш каби қўпол хато ва камчиликларга йўл қўйиб келган. Айнан шундай ҳолатларга барҳам бериш, тизимни тартибга солишга қаратилган кенг кўламли чоралар натижасида бугунги кунда аҳолига сифатли хизмат кўрсатиш кўлами ортяпди. “Нотариус” электрон тизими ишга туширилиб,электрон навбат олиш, нотариал ҳаракат учун ундирилган давлат божи ва бошқа йиғимлар қонуний бўлиши учун “SMS-хабарнома” хизмати ҳам йўлга қўйилган. Кўп ҳолларда коррупцияга ходимлар маоши камлиги рўкач қилингани учун тизим ходимларининг маошлари ҳам оширилган. Бир қарашда уларга ноқонуний қилмишлар учун имкон қолдирилмаган. Бироқ, ўрганган кўнгил ўртанса қўймас, деганларидек, мижозлардан ортиқча пул ундиришга бўлган “иштиёқ” айрим нотарусларда ҳамон барҳам топмаган. Энг ёмони, нотариусларнинг хатоларига адлия бўлими, бошқармалари раҳбарлари кўз юммоқда. Мисол учун “ишонч телефони”га фуқаро Ҳасанов Яшнобод тумани 7-сон давлат нотариал идораси Усмонова томонидан уй-жой олди-сотти шартномасини расмийлаштириш пайтида 178 минг сўм ориқча олганидан норози бўлиб, мурожаат қилган. Ушбу ҳолат Тошкент шаҳар адлия бошқармаси томонидан кўриб чиқилиб, ориқча ундирилган пул фуқарога қайтарилган бўлса-да, нотариуснинг жавобгарлик масаласи ҳал этилмаган. Адлия вазири Русланбек Давлетов ушбу ҳолатга баҳо берар экан, нега бундай бўлди, шунча имкониятларга қарамай ортиқча пул олиб, бировнинг чўнтагига кўз олайтираётган ходимни ҳайдаш керак, деб қайд этди. – Адлиянинг оғриқли нуқтаси бўлган нотариуслар билан уч йилдан бери турлича усулда гаплашдик, – деди Р.Давлетов. – Уларга қонуний ишлаш талабини қўйиш билан бирга, инсон сифатида тўғри ишлаш кераклигини тушунтиришга ҳам кўп бор уриндик. Ҳатто диний асосларни келтириб, ҳалол бўлиш, ҳаромдан ҳазар қилишни уқдирдик. Шунга қарамай, хулоса қилмайдиган, уялмайдиган нотариуслар, афсуски, ҳамон мавжуд. Нотариуснинг амалга ошираёган ҳаракатлари яратилган шаффоф тизим орқали кўз олдимизда намоён бўлиб турибди. Уларнинг айримлари эса бу тизимни алдашга, уни айланиб ўтишга уринаётганини асло кечириб бўлмайди. “SMS-хабарнома” хизмати орқали нотариус амалга оширган ҳаракат учун удирилган пул миқдори ҳақида мижозга хабар келади. Демак, базага мижознинг телефон рақамини киритиш шарт. Бироқ, айрим нотариуслар электрон тизимни чалғитиш учун базага мижознинг эмас, балки ўзлари билан бирга ишлайдиган бошқа ходимларнинг телефон рақамларини киритиб келган. Бундай ҳолда мижоз қонуний ундирилган сумма миқдоридан бехабар қолади ва бу нотарусга мижоздан ортиқча пул олишга шароит яратади. Ўрганишлар давомида 21 ҳолатда нотариуслар шундай усулдан фойдаланган ва одамлардан ўз манфаати...
Сўнгги йилларда Миср Араб Республикаси ва мамлакатмиз ўртасида динимизнинг бағрикенглик тамойилларини, маърифий қадриятларини тарғиб этиш, унинг инсонпарварлик моҳиятини сақлаш, диний-маънавий меросни тадқиқ этиш борасида кенг кўламли ишлар амалга оширилмоқда. Шунга кўра Ҳадис илми мактабида талабаларнинг илмий савияси ва малака даражаларини ал-Азҳар университети талабалари савиясига тенглаштириш мақадида Мисрнинг ал-Азҳар университети жалб этилган икки нафар профессор ўқитувчилар бугунги кунда мактабда самарали меҳнат қилмоқда. Олий мактаб талабалари учун замонавий ахборот технологиялари ёрдамида мутахассилиги бўйича мустақил таълим олишига барча шароитларни яратиб берилган. Бу эса дунёнинг барча олий таълим муассасалари, хусусан ал-Азҳар университетида мавжуд бўлгани каби ўқув жараёнларни оид амалга оширилаётган янгиликларни мунтазам кузатиб боришга ёрдам беради. Дарс ва тўгарак машғулотлари ал-Азҳар университетининг услубига мувофиқ ташкил этилмоқда. Мактаб ректори Олимхон Юсупов бошчилигидаги махсус комиссия имтиҳон жараёнларини назорат қилиб бормоқда ва якуний назорат синовлари ҳафтаси бошланишидан аввал мактаб раҳбарияти ўқитувчилар учун имтиҳон талаблари, талабаларнинг ўзлаштиришини баҳолаш тизимини бўйича мажлис ўтказди. Ўқув йилининг биринчи ярим йиллиги бўйича фанлардан якуний назорат синовлари тўлиқ араб тилида бўлиб ўтмоқда. Бу эса мактаб ва ал-Азҳар университети ўртасидаги ҳамкорликни янада ривожлантиришга хизмат қилади. Бугунгача ўтказилган имтиҳон натижалари шуни кўрсатмоқдаки, талабаларнинг билим даражаси 90% дан юқори кўрсаткичда. Энг муҳими Ҳадис илми мактаби ўқитувчилари талабаларнинг билими ва малака даражаларини ошириш ва ушбу таълим даргоҳини келажакда энг юқори натижаларга эришиши учун барча имкониятларини ишга солмоқда. Ал-Азҳар университети ҳамда Ҳадис илми мактаби прфессори, Араб филологияси фанлари доктори Али Саад Али Саад. Араб тилидан Мактаб 1 курс талабаси И.Иброҳимов таржима қилди 770
Ўзбекистон Республикаси Президенти ташаббуси билан 2017 йилда ташкил этилган Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот маркази томонидан ўтган қисқа давр мобайнида буюк алломаларимиз меросини ўрганиш, кенг тарғиб этиш, нуфузли халқаро марказлар билан ҳамкорликни йўлга қўйиш бўйича тизимли чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. Жумладан, бугунги кунгача дунёнинг 24 та етакчи ислом тадқиқот марказлари, университетлар билан ҳамкорликка оид меморандумлар имзоланди. Ана шу халқаро ҳамкорлик алоқаларининг самараси ўлароқ, жорий йил январь ойида Буюк Британиянинг “Ал-Фурқон” фонди дунё кутубхоналарида сақланаётган нодир қўлёзма асарларнинг каталоглари ва бошқа манбалардан иборат юзга яқин китоблар тўпламини Марказга ҳадя қилди. Улар орасида дунё фондларида сақланаётган араб, турк, форс тилларидаги нодир қўлёзмалар, каталоглар, шунингдек, қўлёзмаларни таҳқиқ ва таҳрир қилишга оид асарлар, ислом илмига доир китоблар мавжуд. Анжуманда Буюк Британиядан келтирилган каталогларнинг нодир қўлёзма манбааларни тадқиқ этишдаги аҳамияти, Марказнинг ўтган давр мобайнида амалга оширган ишлари ва истиқболдаги режалари ҳақида сўз юритилди. Шунингдек, Марказ Туркиянинг нуфузли университетлари билан ҳам илмий ҳамкорликни амалга оширмоқда. Ҳар икки давлат ёш олимларининг ўзаро тажриба алмашиши йўлга қўйилиб, халқаро илмий-амалий семинарларда иштирок этиб келмоқда. Ана шу ҳамкорликнинг амалий ифодаси сифатида Туркиянинг Мармара университети Илоҳиёт факультети томонидан Марказга Имом Мотуридийнинг 18 жилдлик “Таъвилотул Қуръон” асари тақдим этилди. Тадбир доирасида мазкур китобларнинг ҳам тақдимоти ўтказилиб, иштирокчиларга яқиндан таништирилди. Маълумот ўрнида айтиш жоизки, айни вақтда Марказ илмий ходимлари томонидан Имом Мотуридийнинг асарларини ўзбек тилига таржима қилиш ишлари жадал олиб борилмоқда. Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот маркази Матбуот хизмати 633
