عن أبي هُريرة رضي الله عنهُ عن النبي صلى الله عليه و سلم قالَ: “أتاكُم أههْلُ اليمن، هُمْ أرقُّ أفئدةً و ألينُ قلوبًا، الإيمانُ يمانٍ، و الحكمةُ يمانيةٌ و الفخرُ و الخيلاءُ في أهلِ الإبلِ، و السكينةُ و الوقارُ في أهلِ الغنمِ“ Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан ривоят қиладилар: “Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: «Сизларнинг олдингизга Яман аҳли келди. Улар кўнгиллари юмшоқ, қалблари мулойимдирлар. Иймон Ямандадир, ҳикмат яманликлардадир, фахр ва кибр туя эгаларида, сакинат ва виқор қўй эгаларидадир» Ҳадиснинг шарҳи Пайғамбаримиз алайҳиссолату вассаламнинг олдиларига яманликлар келганларида уларни мақтадилар ва уларни юмшоқ қалблилик билан сифатладилар, бунинг сабаби Аллоҳнинг оятларидан кўп таъсирланганлари бўлгани учун, ҳақни маҳкам тутганлари учун ва унга амал қилганлари учун. Туя эгаларини фахр ва кибр билан, қўй эгаларини эса сакинат ва виқор билан сифатлашининг сабаби инсонни ўраб турган муҳити ва касби унинг табиати ва иймонига таъсир кўрсатгани учундир. Ҳадиси шарифдаги [أهل الإبلِ] (туя эгалари) сўзидан Робий ва Музор қабилалари назарда тутилган. [أهل الغنمِ] (қўй эгалари)дан Яман аҳли тушинилади. Бир қийлда Шомликлар дейилади. Ушбу ҳадисдан билинадики, яман аҳли иймонни қабул қилишга шошилганлари учун ва чақириққа лаббай деб жавоб берганлари учун афзал фазилатлидирлар. Барчага маълумки, қалбнинг юмшоқлиги мақталадиган сифатлардандир, демак мўмин киши атрофдагилар билан мулойим бўлиши керак. Аллоҳ таоло:  { وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلَيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ } деб марҳамат қилган. Яъни «Агар қўпол, қалби қаттиқ бўлганингда, атрофингдан тарқаб кетар эдилар». (Оли Имрон, 159-оят) Аллоҳ барчаларимизни қалби юмшоқлик, мулойимлик ва ҳикмат фазилати билан Ўз даргоҳида шарфали бандаларидан қилсин. Атрофимизни яхшилик ва яхшилар билан ўраб турсин. 3-курс талабаси Эрқулов Халилуллоҳ 303

Муҳтарам ватандошлар! Дунёдаги жамики мусулмон уммати учун мўътабар ва қадрли бўлган шу саодатли, улуғ айёмда сиз, азизларни, юртимиздаги барча мўмин-мусулмонлар, бутун халқимизни Рамазон ҳайити билан чин қалбимдан самимий муборакбод этаман. Муқаддас динимизнинг эзгулик ва инсонпарварлик, меҳр-шафқат каби буюк фазилатлари янада ёрқин намоён бўладиган ушбу шукуҳли дамларда барчамиз, аввало, Аллоҳ таолога оиламиз, элу юртимиз билан биргаликда бугунги қутлуғ ва барокатли кунларга етказгани учун беҳисоб шукроналар айтамиз. Рамазон ойининг файзу тароватидан баҳраманд бўлиб, жамиятимизда ўзаро ҳурмат ва аҳиллик муҳитини мустаҳкамлаш, муҳтарам нуронийлар, аёллар ва болаларга меҳр ва эътибор кўрсатиш, эҳтиёжманд инсонларга беғараз ёрдам бериш сингари  савобли ишларни амалга оширишга интиламиз. Бундай олижаноб мақсад ва ҳаракатлар мамлакатимизни тараққий топган давлатлар қаторига олиб чиқиш, халқимизни ҳаётдан рози қилишга қаратилган ислоҳотларимизнинг маъно-мазмунига ҳар томонлама уйғун ва ҳамоҳанг экани айниқса эътиборлидир. Шу маънода, неча юз йиллик тарих ва маданиятимиз, миллий ўзлигимизнинг ажралмас қисмига айланиб кетган муқаддас динимизни асраш, аждодларимизнинг бебаҳо маънавий-маърифий меросини ўрганиш ва тарғиб этиш биз учун ўта долзарб вазифа бўлиб қолмоқда. Кейинги вақтда мамлакатимизда шу йўналишда катта ишлар амалга оширилаётгани, табаррук қадамжолар обод қилиниб, янги-янги илмий, маданий ва диний марказлар, таълим масканлари ташкил этилаётгани барчангизга яхши маълум. Бу йил муборак Рамазон кунларида Термиз шаҳрида Ҳаким Термизий, Тошкент шаҳрида Сузук ота ва Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф каби улуғ уламоларимизнинг номлари билан аталган диний мажмуалар, жоме масжидлари фойдаланишга топширилгани, жойларда беш ташаббус ва бошқа ижтимоий-маънавий дастурларимиз доирасида эл-юртимиз, хусусан, ёшлар ва хотин-қизлар учун қулай меҳнат ва турмуш шароитлари яратилаётгани бу йўлдаги янги қадамлар бўлди. Ўзбекистоннинг “Жаҳолатга қарши – маърифат” деган тамойил асосида жаҳон миқёсида тинчлик ва осойишталикни сақлаш, виждон эркинлиги ва динлараро бағрикенгликни таъминлаш, ислом динининг инсонпарварлик моҳиятини халқимиз ва дунё аҳлига етказиш борасидаги ташаббуслари халқаро ҳамжамият томонидан кенг қўллаб-қувватланмоқда. Шу улуғ айём кунларида узоқ ва яқин давлатларда яшаётган мўмин-мусулмон биродарларимизни, барча дўст ва ҳамкорларимизни самимий қутлаб, уларнинг халқлари ва мамлакатларига тинчлик ва барқарорлик, тараққиёт ва фаровонлик тилаймиз. Қадрли юртдошлар! Гўзал диёримизда муборак Рамазон шукуҳи кезиб юрган шу кунларда байрам кайфияти барча шаҳар ва қишлоқларимизга кириб бориши, бу айёмни янада мазмунли ўтказиш учун шароит яратиш мақсадида 5-6 июнь мамлакатимизда дам олиш кунлари деб эълон қилинди. Буюк бобомиз Имом Бухорий ҳазратларидан ривоят қилинган ҳадиси шарифда айтилганидек, “Чинакам мусулмон ўзига раво кўрган барча яхшиликларни бошқа инсонларга ҳам раво кўради”. Дарҳақиқат, ҳаётда эзгу ва савоб амалларни бажариб, оиласи, фарзандлари, эл-юртининг бахту саодатини ўйлаб, ҳалол меҳнат қилиб яшаш мусулмон аҳли учун иймон-эътиқоднинг муҳим шарти ҳисобланади. Ишончим комил, дину диёнатимиз ва замон руҳини қалбимизга чуқур сингдириб, бугунги ҳаётнинг ўткир талаби бўлган илм-фан, инновация ва тараққиёт ютуқлари билан қуролланиб, Ватанимиз равнақи йўлида астойдил хизмат қилсак, ўз олдимизга қўйган юксак марраларга албатта етамиз. Сиз, азиз ватандошларимни муқаддас Рамазон ҳайити билан яна бир бор чин юракдан қутлаб, барчангизга сиҳат-саломатлик, оилавий бахт, хонадонларингизга файзу барака тилайман. Нияти пок, мақсадлари улуғ халқимизнинг шу табаррук кунларда қилаётган барча ибодатлари, эзгу дуолари ижобат бўлсин! Муқаддас айём – Рамазон ҳайити барчамизга муборак бўлсин! Шавкат Мирзиёев, Ўзбекистон Республикаси Президенти Манба: www.president.uz 133

Аждодларимиздан шундай нақл қолган: “Илм ов қилиб тутилган жониворга ўхшайди, уни китобат (ёзиб қўйиш) билан боғлаб қўйилади”. Яна бирлари эса: “Ҳар қандай илм дафтарингга ёзилмас экан, у зое бўлур”,‒деган эканлар. Дарҳақиқат, илм эгаллашнинг ўзи бўлмайди. Уни асраш ва кейинги авлодларга тўлиқ етказиш янада масъулиятлироқдир. Зеро, илм омонатдир. Шу сабабли аждодларимиз олган илмларини ёдда сақлаш билан бир қаторда уни ўзларидан кейингиларга етказиш мақсадида китоблар ёзиб қолдирганлар. Китоблар тушунарли бўлишида ҳуснихат қонун-қоидаларига жиддий аҳамият берганлар. Ўн асрлардан буён илму ирфон муаллифларнинг қўлёзмалари ёки улардан кейинги моҳир хаттотлар томонидан кўчирилган китоблар орқали бизгача етиб келди. Ҳамма замонда ҳам ҳуснихатга жуда катта эътибор берилган. Бу анъана то бугунги кунгача давом этиб келмоқда. Аждодларимизнинг бебаҳо меросларини ўрганиш, улар қолдирган асарлар билан халқимизни таништириш эса катта шарафдир. Хаттотлик ва китобат санъати машриқзамин аҳолининг узоқ асрлик маданий-тарихий меросида алоҳида ўрин эгаллайди. Марказий Осиё халқи томонидан ислом динининг қабул қилиниши араб ёзувининг ҳам кириб келишига сабаб бўлди. Натижада араб ёзуви VII асрдан бу халқ учун илм-фан ва давлат ишларида ягона расмий ёзув сифатида ўрин олади. Машҳур хаттотлар хатларининг чиройли ва жозибадор бўлиши учун араб ҳарфларининг ҳар бирига оро беришга, ҳусн киритишга ва уларни гўзаллаштиришга ҳаракат қилганлар. Араб ҳарфи билан ёзиладиган 36 хат шакли мавжуд. Таъкидлаш жоизки, ҳуснихат билан битилган араб ёзуви кишиларни ҳаяжонга солиб, уларга юксак завқ-шавқ бағишлаши билан дунёдаги бошқа халқлар ёзувидан ажралиб туради. Бу санъат қадим замонлардан бери ҳуснихат (каллиграфия) номи билан шуҳрат қозонган. Ўрта асрларда ҳали китоб чоп этиш ихтиро этилмаган даврда ҳар қандай асар қўлда кўчирилиб, китобат қилинган. Китоб кўчириш илм даражасидаги ҳунар ҳисобланиб, бу иш билан шуғулланган кишилар хаттотлар ва котиблар номи билан машҳур бўлганлар. Уларнинг ҳар бири ўз замонасининг маърифатли маданият арбоби саналган. Табиийки, зарринқалам хаттотлар ёзган ҳар қандай хат санъат каби ўлмас асар ҳисобланган. Ибн Синонинг “Тиб қонунлари” китобида таъкидланишича, хунук хат билан ёзилган матн кишининг кўзига катта зарар етказади. Шунинг учун ҳуснихат билан ёзилган китоблар ниҳоятда қадрланган, эъзозланган ҳамда табаррук саналган. Ҳар бир замонда ҳам гўзал хат сирларини ўзлаштиришга тарғиб қилинган. Жумладан, Кайковус “Қобуснома” китобининг ўттиз тўққизинчи бобини “Дабирлик ва котиблик зикрида” деб номлаган ва шу бобнинг илк сатрларини шундай деб бошлаган: “Эй фарзанд, агар дабир(иш юритувчи) ва котиб бўлсанг, ёзма нутқни яхши эгаллағил, хатни яхши билғил ва кўп ёзмоқни одат қилғил, токи яхшироқ моҳир бўлғайсан”. Дунёдаги барча қомусий, тарихий, илмий, адабий, маърифий асар ва тўпламлар мана шу хаттот(каллиграф)ларнинг сермашаққат меҳнатлари эвазига бизгача етиб келган, нодир меросимиз асрлар оша авлоддан-авлодга ўтиб, ўлмаган. 4-курс талабаси Абдусатторов Абдулҳамид 227

Аллоҳ таоло Ўз Каломи шарифида: “У (Аллоҳ) қалам билан илм ўргатгандир“,-дея марҳамат қилган. “Алақ” сурасининг дастлабки беш оятлари нозил бўла бошлаши билан Аллоҳ таолонинг Ўзи мўмин-мусулмон бандаларига ушбу мукаммал дастурни ҳаётларига татбиқ қилишларида лутфу иноят кўрсатди. Бу-инсониятнинг камолга етганлиги аломати эди. Аллома Исмоил ибн Касир роҳматуллоҳи алайҳ ўз тафсирларида бу ҳақида қуйидагиларни ёзадилар: “Қуръондан нозил бўлган аввалги нарса ушбу муборак оятлардир. Улар Аллоҳ таолонинг Ўз бандаларига кўрсатган биринчи раҳматидир. Уларда инсонни халқ қилиш “алақ”дан бўлганига ишора бор. Инсонга у билмаган нарсани таълим бериш У Зотнинг карамидан эканлигига ишора бордир. Аллоҳ таоло уни илм ила шарафлади ва улуғлади. Бу эса Одамни фаришталардан устун қилган нарсадир“. Ҳа, мана шу оятларда қаламнинг аҳамиятига ишора бор. Қалам доимо илму ма’рифат воситаси рамзи бўлиб келган. Бундан ўн тўрт аср аввал бу ҳақиқатни ҳеч ким бимаган ҳам. Лекин Қуръони карим илоҳий китоб бўлганидан бунинг хабарини ўзининг биринчи оятларида берди. Аллоҳ таоло бу билан Қуръоннинг илм китоби, Исломнинг илм – маърифат дини, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам илм пайғамбари эканларини далил қилмоқда. Инсонларни илм – фанни чуқур эгаллаб, Парвардигорларини яхшироқ танишга чақирмоқда. Расуллулоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Илмни китобат (ёзиш) билан боғлаб (мустаҳкамлаб) қўйинглар”, дедилар.Табароний ва Ҳоким ривояти. Ёзув ўта зарур ва беқиёс нарса. Ёзув – кечамиз, ёзув – бугунимиз, ёзув – эртамиз. Шунинг учун ҳам Беруний бобомиз ёзиш санъатига: “…замонлардан замонларга нафас сингари ўтувчи хат”, ˗ дея баҳо берган эди. Ундан бир аср олдин яшаган Форобий чиройли ёзиш билан шуғулланиб, “Ёзув санъати ҳақида” китобини битгани маълум. Юсуф Хос Ҳожиб: Битиб қўймасайди доно қалами, Қоронғи қоларди мозий олами,  ˗ дея хатнинг аҳамиятини таъкидлаган. Аллоҳнинг каломини кўчиришда ягона ҳисобланган Ёқутнинг ҳуснихати туфайли подшоҳлар олдида ҳам, дарвешлар олдида ҳам ҳурмати ортгани Алишер Навоий томонидан қаламга олинган. Дарҳақиқат, ҳар бир давранинг машҳур хаттотлари бўлган ва эъзозланган. Уларнинг қаламидан тизилган гавҳарлар саҳифаларни гулзорга менгзатади. Ўз жозибаси билан мафтун этувчи ҳуснихат соҳиби бўлиш ˗ ҳавас! Орзуга айб йўқ. Аммо ҳамиша ҳам тилакларимиз барчаси амалга ошавермас экан-да. Буюк хаттотлардан бирлари: “Менинг хатим Ёқутнинг хатидай эмас, балки шикастароқ…”, –  деган эди. “Хат чиройли бўлса, кўнгил очар˗ деган ҳикмат бор (“Қутадғу билиг”). Инсон ўз фикрини бошқа кишиларга оғзаки ва ёзма шаклда етказиши мумкин. Нутқнинг бу икки шаклининг ўхшаш ва фарқли томонлари мавжуд бўлиб, улар ўз ўрнида афзалликларга эга. Оғзаки нутқ товуш чиқариб айтилади ва эшитилиш учун мўлжалланган восита бўлиб хизмат қилади. Ёзма нутқ эса тош, ёғоч, тери, метал, қоғоз кабиларга кўриш асосида идрок қилинадиган доимий белгилар орқали ёзиб қўйилади. Ёзув кишиларнинг ўзаро фикр алмашиш ва билимларни эгаллашнинг қудратли воситаси ҳисобланади. Ёзма нутқ авлодларни бир-бирига боғлайди, узоқ даврлар мобайнида сақланади. Ёзув туфайли кишилар фикри, инсоният қўлга киритган билимлар авлоддан-авлодга етиб боради, узоқ муддат яшайди. 4-курс талабаси Абдусатторов Абдулҳамид 172

باب ما جاء ان الماء لا ينجسه شئ حدثنا هناد والحسن بن على الخلال وغير واحد قالوا : حدثنا أبو اسامة عن الوليد بن كثير عن محمد بن كعب عن عبيد الله ابن عبد الله بن رافع بن خديج عن ابى سعيد الخدرى قال : (قيل : يا رسول الله ، انتوضأ من بئر بضاعة ، وهى بئر يلقى فيها الحيض ولحوم الكلاب والنتن ؟ فقال رسول الله صلى الله عليه وسلم : إن الماء طهور لا ينجسه شي) . قال أبو عيسى : هذا حديث حسن ، وقد جود أبو اسامة هذا الحديث ، فلم يرو احد حديث ابى سعيد في بئر بضاعة احسن مما روى أبو اسامة . وقد روى هذا الحديث من غير وجه عن ابى سعيد . وفى الباب عن ابن عباس وعائشة[1]            Абу Саъид Ал-Худрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинди: “Айтилдики, «Ё Расулуллоҳ! Бузоъа қудуғидан таҳорат олаверайликми? У қудуққа ҳайз латталари, итларнинг ўлиги ва сассиқ нарсалар ташланган?!» Шунда Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: «Муҳақақки, (кўп) сувни ҳеч нарса нажосат қила олмайди!» Бу ҳадис ҳасан. Абу Усома бу ҳадисни жаййид (сара) дейди. Абу Саъиднинг Бузўа қудуга ҳақидаги ҳадисини, Абу Усоманинг ривоятидан кўра ҳасан (чиройлироқ) қилиб ҳеч ким ривоят қилмаган. Бу ҳадис Абу Саъиддан бир неча важҳлардан ривоят қилинган деб топилади. Бу бобда Ибн Аббос ва Оиша розияллоҳу анҳудан ҳам ҳадис ривоят қилинган. Уламолар сувга нажосат тушиши билан агар унинг ранги, ҳиди, таъмидан иборат сифатларидан бири ўзгарса у билан таҳорат олиш жоиз эмаслигига ижмо қилдилар.Бу сув озми, кўпми, оқувчими ёки кўлмакми фарқи йўқ. Шунингдек агар сувнинг ранги ўзгармаса оз сув нажас бўлишида, кўп сув эса нажас бўлмаслигида иттифоқ қилдилар. Айнан сувни кўп ва камлигида ихтилоф қилдилар. “Зоҳир ар-Ривоя“ да  келган сўзга кўра Абу Ҳанифанинг наздиларида агар нажаснинг асари у тушган тарафни муқобил тарафида ҳосил бўлса бу сув кам, агар акси бўлса кўп саналади. Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ наздида нажосат тушган сувни сифатларида бирини ўзгариши у билан балоланган кишини илмига қайдланади. “ Зоҳир ар-Ривоя“ сўзига кўра Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ сувни кам ёки кўплиги борасида йўлларини юқорида зикр қилдик. Баъзи мусаннифлар ўзларининг китобларида сувни кўп ёки камлиги борасида у кишини номидан келирадиган “ўнга ўн“ бўлсин деган сўзларни таҳқиқи ўлароқ қуйида сўзлар айтилди. Юқорида зикр қилинган кўриниш на Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ, на Имом Абу Юсуф раҳимаҳуллоҳ, на Имом Муҳаммад раҳимаҳуллоҳдан собит бўлмаган. Балки воқеъда Имом Муҳаммад (р.а) сув кўп деб эътироф қилинадиган катта ҳовуз ўлчами ҳақида сўралганда жавоб бериб айтидиларки: “ Менинг масжидим каби“. Шунда зиролаб ўлчаб кўришганда саккизга саккиз зиро чиқди. Айтилиндики:“ Масжид ичи саккизга саккиз, ташқариси ўнга ўн зиро бўлган“. Шайҳ Ибн Ҳумом “Фатҳ“ да Абу Исо Муҳаммад бу қарашидан қайтганини ривоят қилдилар. “Баҳр ар- роиқ“ соҳиби бу ўлчовни баён қилиб айтадиларки: “Бу ўлчов инсонлар учун қулай усулдир. Чунки ҳамма инсон ҳам нажосатни бошқа тарафда зоҳир бўлишини идрок қила олмайди“. Ўнга ўн ўлчовга биринчи бор асос солган инсон Абу сулаймон Жузжонийдир. Ўнга ўн ўлчовни мазҳабга нисбатини беришлик дақиқ мулоҳазасиз айтилган фикрдир. Ҳадисда келган қудуқ Бузоа қудуғи бўлиб, Бузоа Мадинаи Мунавварада Хазраж қабиласи Бану Саид уруғи жолашган мавзеъдир. Абу Исо Таҳовий бу қудуқ тафсилотларига киришиб айтди: “Бузоъа қудуғи боғларга ўтадиган...