Имом Абу Ҳанифа асос солган ҳанафий мазҳаби Куфа шаҳри — Ироқ диёри марказида юзага келиб, оз муддат ичида ислом дунёсининг кўп мамлакатларида тарқалиб ривожланди ва мусулмонларнинг катта қисмини ўзига жалб этиб, ахли сунна вал жамоанинг энг катта ва кенг ёйилган мазҳабига айланди. “Ислом: йўналишлар, мазҳаблар, оқимлар” китоби муаллифи берган маълумотларга кўра: “Бугунги кунда дунёдаги тахминан 1,3 миллиард мусулмон аҳолисининг 92,5 фоизини суннийлар ташкил этиб, улар мазҳаблар бўйича қуйидаги нисбатда бўлинадилар: Ҳанафийлар-47%, Шофеийлар-27%, Моликийлар-17%, Ҳанбалийлар-7,5%ни ташкил килади[1]”. Ҳанафий мазҳабининг юзага келиши борасида алоҳида тўхтаб ўтмадик. Чунки мазкур мавзу доирасида жуда кўп маълумотлар мавжуд. Шу билан бирга мазкур мазҳабнинг пайдо бўлиши унинг тарқалиши асносида бўлган десак ҳам сўзимиз хато бўлмайди. Ҳанафий мазҳаби иккинчи ҳижрий асрдан шарқу ғарб, шимолу жанубга ўз нуфузини ўтказа бошлади ва биринчи босқичда Аббосийлар давлати худудида тарқалди, сўнгра кўп ўлкаларда барча халқларнинг ичига кириб бориб, улар томо­нидан қабул қилинди ва айрим мамлакатлар, масалан, Ироқ, Эрон, Мовароуннахр, Хуросон ва Туркия ҳудудларида Аббо­сийлар, Сомонийлар, Қорахонийлар, Ғазнавийлар, Салжуқийлар, Хоразмшоҳлар, Мисрда Айюбийлар, Мамлуклар, Темурийлар, Бобурийлар, Шайбонийлар давлатлари ва Усмонийлар империяси томонидан расмий мазҳаб сифатида қабул қилиниб, уларнинг кенг соҳали барча ҳудудларида қозилик ишлари ушбу мазҳаб асосида олиб бориларди[2]. Ҳозирги кунда ҳанафий мазҳабининг жўғрофий ҳудуди Марказий Осиё давлатларидан бошлаб, Хитой, Афғонистон, Покистон, Ҳиндистон, Эрон, Ироқ, Арабистон, Яман, Миср, Жазоир, Тунис, Марокаш, Туркия, Индонезия ва бошқа мусулмон ўлкаларига етиб боради[3]. Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ мазҳаби айтиб ўтилган мамлакатларнинг айримларида асосий мазҳаб бўлса, айримларида иккинчи ёки учинчи ўринда туради. Ҳанафий мазҳаби шимолий Африка мамлакатлари (Тунис, Жазоир, Марокаш)да тарқалган эди. Бу ўлкаларда ҳанафийлар сони кўп бўлмаса ҳам, бу мазҳаб олимлари катта иззат ва ҳурматга эга. Тунис пойтахтида суд ишлари ҳанафий ва моликий мазҳаблари асосида юритилиб, унда ҳанафий суд тизими моли­кий суд тизими билан бирга қўлланилади. Ҳанафий мазҳаби тарафдорлари Ҳиндистонда 48 млн.га етиб боради. Жанубий Америка ва Бразилияда 25 млн ҳанафий мусулмонлари мавжуд[4].   4-курс талабаси Авазбек Жумабоев [1] Ҳусниддинов З. “Ислом йўналишлар, мазҳаблар, оқимлар”.  Тошкент, “Ўзбекистон” нашриёти. 2000. Б. 12. [2] Ҳусниддинов З. “Ислом йўналишлар, мазҳаблар, оқимлар”.  Тошкент, “Ўзбекистон” нашриёти. 2000. Б. 13. [3] Ҳусниддинов З. “Ислом йўналишлар, мазҳаблар, оқимлар”.  Тошкент, “Ўзбекистон” нашриёти. 2000. Б. 14. [4] Ҳусниддинов З. “Ислом йўналишлар, мазҳаблар, оқимлар”.  Тошкент, “Ўзбекистон” нашриёти. 2000. Б. 15. 303

Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳнинг шогирдлари ичида ўн тўрт нафари “қози ал-қузот” ва оддий қозилар бўлганлар. Ҳанафий мазҳабининг ривожланиши, исломий мамлакатларга тарқалишида мана шу қозиларнинг ҳиссаси катта бўлгани шубҳасиз. Улар қуйидагилардир: Абу Юсуф Яъқуб ибн Иброҳим ал-Ансорий (731-798). Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳнинг бош шогирди. У 166/782 йилдан бошлаб Бағдодда ўн олти йил бош қози бўлиб турган. У ислом тарихида илк қози ал-қузот бўлган ҳанафий олимидир. 2) Ҳасан ибн Зиёд ал-Луълуъий ал-Куфий (ваф. 204/819). Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳнинг учинчи шогирди. У 194/809 йилда Кўфага қози қилиб сайланган, лекин озгина муддат ишлаб, истефога чиққан. 3) Асад ибн Амр ибн Омир ибн Абдуллоҳ ад-Қушайрий ал-Бужалий (ваф. 188/804). Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳга илк бор устоз дея мактуб ёзган ҳанафий олими. Восит шаҳрида бир муддат қози бўлган, Абу Юсуф раҳматуллоҳи алайҳдан сўнг Бағдод қозилигини эгаллаган. Ҳорун ар-Рашид (786-809) билан биргаликда ҳаж зиёратига борган. 4) Абу Исмат Нуҳ ибн Зайд ибн Жаъуна ал-Марвазий (ваф. 173/790). Халифа Мансур (754-775) даврида Марвга қози этиб таъйинланган. Узоқ муддат қозилик қилган, у қози этиб сайланганидан сўнг Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ унга ваъз-насиҳатлар қилиб мактуб йўллаган. 5) Абу Муҳаммад Нуҳ ибн Дуррож ан-Нахаъий ал-Кўфий (ваф. 182/799). Кўфада уч йилча, кейин Бағдодда қозилик қилган Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ шогирдларидан бири. Унинг тўрт ўғли бўлган, тўртови ҳам қозилик қилган. 6) Офият ибн Язид ал-Авдий (ваф. 170/787). Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳнинг эътиборли шогирдларидан бири. Бағдодда қози-аскар бўлган. Муҳаддислардан Абу Абдурраҳмон ан-Насоий (830-915) уни ҳадис ривоятида ишончли, деган. 7) Али ибн Забён ал-Абасий (ваф. 192/808). Қармисин деган жойда вафот этган Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳнинг бу шогирди асли кўфалик бўлиб, Бағдодда етти йилча қози ал-қузот бўлган. 8) Али ибн Ҳармала ал-Куфий (ваф. 199/815). Бағдодда Ҳорун ар-Рашид (786-809) даврида “қози ал-қузот” бўлган. Аввал Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ кейин Абу Юсуф раҳматуллоҳи алайҳдан сабоқ олган. 9) Абу Зайд Ҳаммод ибн Далил (VIII аср). Мадоин шаҳрида қозилик қилган. Муҳаддислардан Ибн Ҳиббон (885-965) уни ишончли, деган, Абу Довуд (817-889) эса ундан битта ҳадис ривоят қилган. 10) Абу Абдуллоҳ ал-Қосим ибн Маън ибн Абдурраҳмон ал-Ҳузалий ал-Куфий (ваф. 175/792). Куфада қозилик қилган. Муҳаддислар уни ишончли деб, ундан ҳадислар ривоят қилганлар. 11) Яҳё ибн Закариё ибн Абу Зоида (738-800). У Ҳорун ар-Рашид (786-809) даврида Мадинада қози бўлган, тўрт ойча Мадоинда ҳам қозилик қилган. У Куфада фиқҳ соҳасида биринчи китоб ёзган олим сифатида ҳам танилган[1]. Муаррих Абдулқодир ибн “Абул Вафо ал-Қурайший (1297-1373) ўз асарида “ўн икки нафар қози” дея мана шу ўн бир нафарининг номини санаган, холос[2]. Лекин ўз вақтида Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳдан дарс олиб, унинг мазҳабига амал қиладиган кейинчалик қозилик вазифаларида ишлаган қуйидаги олимлар ҳам борлиги маълум: 1) Абу Ҳонеъ Нўъмон ибн Абдуссалом ибн Ҳабиб ат-Тамимий ан-Найсобурий (ваф. 183/800). Исфаҳонда бир муддат қози бўлган. Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ, Суфён ас-Саврий (716-778) ҳамда Зуфар раҳматуллоҳи алайҳ(728-775)дан таълим олган. 2) Абу Али Умар (Амр) ибн Маймун ибн Баҳр ал-Балхий (ваф. 171/788). Балхда йигирма йилдан кўпроқ қози бўлган. Унинг ўғли ҳам Нишопурда қозилик қилган. Муҳаддислардан Муҳаммад ибн Исо ат-Термизий (824-892) ундан битта ҳадис ривоят қилган. 3) Абдулазиз ибн Холид ибн Зиёд ат-Термизий (VIII аср). Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳнинг шогирдларидан бири, Термизда бир муддат қозилик қилган. Ишончли...

Ҳанафий фиқҳ мактаби вакили, Имом Аъзам Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ тарбиялаган мужтаҳидлардан бири Ҳасан ибн Зиёддир. У кишининг кунялари Абу Али эди[1]. Марварид сотиш билан шуғулланганлари учун мужтаҳид олим “Луълуъий” нисбаси билан  ҳам машҳур саналади. Милодий 734 йилда (ҳижрий 116 йил) Куфа шаҳрида туғилиб, 819 милодий санада (ҳижрий 204 йил) вафот этди[2]. Кичкиналигидан илм олишга қизиқиб, киришган Ҳасан ибн Зиёд кўп йиллар давомида Имом Аъзам Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳнинг илм халқаларига боради ва калом, фиқҳ ва ҳадис илмидан таълим олади. У зот барча нақлий ва ақлий илмларни ўрганиб, мужтаҳид даражасига эришади. Ҳасан ибн Зиёд Имом Аъзам Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳ каби мутлоқ мужтаҳид бўлмасалар-да, мазҳаб ичида жуда кучли саналган ижтиҳод эгаси эди. Ҳасан ибн Зиёд жуда ақлли, зеҳнли, барча Ироқ олимларининг сўзларини ёд олган эди. У устозидан илм-фан ўрганиб, кейинчалик кўплаб шогирдлар тарбиялади. Жумладан, Муҳаммад ибн Сабаъ ал-Қодий, Муҳаммад ибн Сува ибн ас-Салжий, Шуъайб ибн Айюб раҳматуллоҳи алайҳлар каби ҳанафий олимларни санаш мумкин. Куфада узоқ вақт таълим олиб илм ўргатганларидан кейин у Куфа аҳлига Ҳафс бин Ғиёс раҳматуллоҳи алайҳдан кейин қозилик қилади. Аммо кейин у бу лавозимдан ўз ихтиёри билан истеъфога чиқди. У ўз ҳаётини Исломга бағишлаб, зуҳд йўлини танлади. Ҳасан бин Зиёд ҳаёти давомида ибодат билан машғул бўлди, ҳаромдан тийилди ва Ислом буйруқларига риоя қилишда жидду жаҳд қилди. У зот ўта мулойим ва парҳезкор эди. Ҳизматкорларига ўзи еган нарсалардан едирар, ҳудди ўзи кийган кийимлардан берар эди[3]. У ўзи билан бирга яшайдиган яқинларига эрталаб бомдод намозига тараддуд кўрар экан, барча тайёр бўлгунича ҳикоялар айтиб берар эди. Кеча-ю кундузини бекор сарфламайдиган Ҳасан ибн Зиёд раҳимаҳуллоҳ бомдод намозидан сўнг илм мажлиси ташкил қилиб, турли масалалар айтардилар. Бу ҳолат тушликка қадар давом этарди. Пешиндан олдин баъзи уй ишларини бажарар ва хайр-эҳсон қилишга одатланган эди. Пешин намозидан кейин ҳам одамларнинг саволларига жавоб берар эди ва то кечқурун блгунча шаръий масалалардан таълим берар эди. Аср, шом ва хуфтон намозларини ўқиб бўлгач ўйига қайтиб, кечанинг учдан бир қисмига қадар яна илм билан машғул бўлар эди. Сўнгра ибодатлар қилиб, озгина дам олиб яна мазмунли ибодат ва илм суҳбатларига бой кун тартибини бошлар эди. Ҳанафий мазҳабининг фуруъот масалаларида асос бўлган иккинчи табақа манбалари «Наводир» деб юритилади ва улар ҳам мазҳаб асосчиларидан ривоят қилинган фиқҳий масалалардан ташкил топган. Бироқ, «Наводир» «Зоҳирур ривоят» китобларида тилга олинмаган қарашларни баён қилади. Ундан ташқари, «Наводир» масалалари «Зоҳирур ривоят» каби машҳур ёхуд мутавотир санад билан ривоят қилинмаган балки, оҳод (якка шахслар) йўли билан нақл қилинган. Мазкур китоблар гоҳида «Ғайри зоҳири ривоят» деб ҳам юритилади. Шунинг учун ҳам баъзан фиқҳий китобларимизда «наводир» китобларидаги масалалар зикр қилинса, «Фий ғайри зоҳирир-ривоя» «Зоҳирур ривоятдан бошқасида (келган)» деган қайд билан тилга олинади. Бинобарин, китоблар ичида асҳоблардан ривоят қилинган сўзлар ҳақида шундай ибораларга дуч келинса, бу «наводир» китобларидаги масалалар эканлигини билиш мумкин. Ҳасан ибн Зиёд Луълуийнинг ал-Мужаррад асари мана шундай наводир асарлар сирасига киради. Мазкур ал-мужаррад асарида Ҳасан ибн Зиёд имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳдан фиқҳий масалаларни ривоят қилган[4]. Ҳасан ибн Зиёд ҳам Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳдан бевосита таълим олган шогирдларидан бўлиб, “Адабул қозий”, “Маъони-л-иймон”, “Ан-нафақот”, “Ал-харож”, “Ал-фароиз”, “Ал-васоя”, “Ал-амолий” каби бир қанча китоблар муаллифи ҳисобланади. 4-курс талабаси Жумабоев Авазбек...

Закот ҳақида Аллоҳ таоло томонидан кўплаб оятлар нозил қи­линган. Жумладан: “Намозни адо этинглар ва закотни беринглар ва Пайғамбар­ларга итоат этинглар. Шояд мағфират қилинсангиз” (Нур-56).  “Садақалар – хайри эҳсонлар фақирлар, мискинлар, садақа жамлаш йўлида хизмат қилувчилар, динга жалб қилиш учун хайрли ишлар қиладиганларга, қул озод қилишга, қарздорларга, Аллоҳ йўлига ва мусофирларга атаб Аллоҳ томонидан фарз қилинган. Аллоҳ билувчи ва донишманд зотдир” (Тавба, 60). Ушбу зикр этилган тавба сурасининг 60-оятида 8 тоифадаги одамларга закот берилиши керак дейилган. Лекин бугунга келиб, “кўнгиллари исломга ошна қилувчи кишилар” бундан чиқарилган, уларга закот берилмайди. Чунки Аллоҳ таоло ислом динини қувватли қилиб, бундай кишиларга эҳтиёж қолмади ва бунга барча олимлар ижмоъ қилганлар. Шундай қилиб, закот олишга муносиб тоифа одамлар қуйи­дагилардир: Фақирлар. Кундалик эҳтиёжини қоплашга қурби етадиган, лекин закот ҳисобига эришмаган кишилар. Мискинлар. Фақирлардан ҳам камбағал, ҳеч нарсаси йўқ кишилар. Фақир ва мискинлар закот олишга энг лойиқ кишилардир. Садақа жам қилувчлар. Закот йиғишда ва тарқатишда фаол иштирок этувчилар. Уларга хизматларига яраша закотдан маълум миқдори ажратиб берилади. Динга жалб қилиш ва дилларни юмшатиш мақсад қи­линган куфр аҳли. Уларга эҳтиёж қолмаганлиги учун, бундай тоифа кишиларга закот ажратилмасликка бутун ислом уламолари ижмоъ-иттифоқ қилишган. Қулларни озод қилиш йўлида. қулларни қулликдан озод қилиш йўлида закот сарф қилинади. Қарздорларни қарздан қутқариш йўлида. Улар яхши ният билан қарз олганлару, лекин баъзи бир узрли сабабларга кў­ра, қарздан қутилишнинг ҳеч бир иложини топмаган кишилардир. Мусофирлар. Улар сафар жараёнида пул ва молларини йўқотиб қўйган, пуллари етиб келгунча оч қоладиган ёки уйларига етиб олиш учун маблағга эга бўлмаган кишилардир. Аллоҳ йўлида. Унинг замирида Аллоҳнинг розилигини топиш учун қилинадиган барча хайрли ишлар мужассамдир. Масжиду мадрасалар солиш, толиби илмларга таълим бериш, илм излаш, ариқлар қазишу, кўприклар қуриш, ватанни ҳимоя қилиш, уни обод қилиш шулар жумласидандир. Исломда закот берилмайдиган шахслар ҳам белгилаб қўйил­ган бўлиб, улар зиммийлардир. Зиммийлар мумулмонлар орасида яшаб, уларнинг жони, моли, аҳли аёллари омонликда бўлади­ган ғайридинлардир. 4-курс талабаси Ҳабибуллаев Сирожиддин 930

Намозни бутунлай тарк этган одам, Pасулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламнинг қуйидаги сўзларига кўра, Ислом динидан чиққан кофирдир: «Биз билан у (мушрик ва кофир)лар ўртасидаги фарқ – намоздир. Ким уни тарк этса, кофир бўлади» (Имом Термизий, ҳадис № 2623, Насоий: 1/ 231, 232 ва бошқа ривоятлар). Бошқа бир ривоятда Pасулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам: «(Мўъмин) киши билан ширк ўртасидаги аҳд – намозни тарк этишдир»- дедилар (Имом Муслим, ҳадис № 82, Абу Довуд, ҳадис № 4678, Термизий, ҳадис № 2622). Вақтидан кечиктириш, ёки ухлаб қолиш ёҳуд буюрилганидек адо этишда камчиликларга йўл қўйган намозхонларга ҳам, гарчи улар кофир бўлмасаларда, жазолар белгиланган. Имом Бухорийнинг «Саҳиҳ» китобида Самура ибн Жундуб разияллоҳу анҳу тарафидан ривоят қилинган узун ҳадисда шу сўзлар қайд қилинган. «Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи васаллам дедилар: «Биз бириси ёнбошлаган, иккинчиси унинг бошида (қўлида) тош билан тик турган одамларнинг олдига етиб келдик. У (тик турган) ёнбошлаб ётганннинг бошига тош билан урмоқда. Тош унинг бошини мажақлаб, юмалаб кетмоқда. У тош орқасидан бориб яна (қўлига) олар экан, боши аввалги ҳолатига қайтмокда. Кейин ҳалиги одам яна қайтиб келиб, унга аввалги ишини такрорламоқда». Бу ҳадиснинг изоҳида, (боши мажақланган) одам – Қуръонни қўлига олиб (ўрганиб), кейин тарк этган ва фарз намозларидан ухлаб қолган одам экани таъкидланган. Ҳолбуки, Аллоҳ таоло ҳам: «Намозларига бепарво бўлган намозхонларнинг ҳолларига войлар бўлсин!», деган (Маъувн: 4, 5). Ҳофиз ибн Касир раҳимаҳуллоҳ бу оят тафсирида шундай деди: «Улар ё доимо ёки кўпинча намозни (кирган) аввалги вақтидан охирги вақтига қадар кечиктирадилар, ёҳуд намозни буюрилганидек ўз рукн ва шартлари билан адо этиш ёҳуд намоздаги ҳушуъ ёҳуд намознинг мақсадларини тушунишда камчиликка йўл кўядилар. Лафз – бу нарсаларнинг барчасини ўз ичига олади. Буларнинг биронтаси кимда топилса, унга бу ваъийднинг бир қисми берилади. Агар бу нарсаларнинг барчаси бирон кимсада топилса, унга бу жазо тўлалигича ижро этилади ва унда амалий нифоқ (мунофиқлик) камолига етади» (Ибн Касир тафсири: 4/ 554). Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам намоз ҳақида шундай дедилар: «Ким намозни (тарк этмай) риоя этса, у (намоз) унга Қиёмат кунида нур, ҳидоят ва нажот бўлади. Ким намозни (тарк этиб) риоя этмаса, у (намоз) унга Қиёмат кунида нур, ҳидоят ва нажот бўлмайди. У (банда) Қиёмат кунида Фиръавн, Қорун, Ҳомон ва Убай ибн Халафлар билан бирга бўлади» (Имом Аҳмад: 2/ 169, Доримий: 2/ 301, ибн Хиббон, «Саҳиҳ», № 1467). (Изоҳ: юқорида зикри ўтган Фиръавн – Мусо алайҳиссалом даврида яшаб, пайғамбар даъватига қаршилик қилган ҳамда Аллоҳнинг интиқомига учраб, кофир ўлароқ ўлган золим подшоҳдир. Ҳомон – мазкур подшоҳнинг золим вазиридир. Қорун – мазкур подшоҳ даврида, Убай ибн Халаф эса Pасулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва салламга замондош бўлган дунёга муккасидан кетган ҳамда Аллоҳнинг таълимотларига бўйсунмай кофир ҳолда ўлган шахслардир. Мутаржим изоҳи). Чунки, бу тўрт шахс ё бойлиги ё подшоҳлиги ё вазирлиги ёҳуд тижорати сабабли намоз ўқимаган эдилар. Шунинг учун ҳам намозни бойлиги сабабли ўқимаса Қорун, подшохлиги сабабли ўқимаса Фиръавн, вазирлиги сабабли ўқимаса Ҳомон, тижорати сабабли ўқимаса Мака савдогари – Убай ибн Халаф билан бирга Қиёмат куни бирга тирилади (Имом Заҳабий, «ал-Кабаир»: 16). Аллоҳ таолодан ёрдамсиз қолиш ва бундай ҳолатлардан паноҳ сўраймиз. 4-курс талабаси Худойкулов Муродбек 456