“Тармоқли маркетинг” термини таҳлили: “Тармоқли маркетинг” замонавий терминлардан бўлиб, “тармоқ” ва “маркетинг” сўзларидан таркиб топган. Уларнинг маънолари қуйидагичадир:
“Тармоқ” – Асосий йўл, оқим ва шу кабилардан бўлиниб, ажралиб чиққан қисм; шохобча.[1]
“Маркетинг” – [ингл. marketing < market — бозор; сотиш, пуллаш] иқт. – Бозор эҳтиёжи талабларидан келиб чиққан ҳолда корхонанинг янги хил маҳсулотлар ишланмаларини тайёрлаш, товарлар ишлаб чиқариш ва сотиш ёки турли хил хизматлар кўрсатиш бўйича фаолиятини бошқариш ва ташкил этиш тизими.[2]
Тармоқли маркетинг – савдо агентлари (дистрибюторлар) тармоғи орқали товарлар ва хизматларни сотиш усулидир. Ушбу тизимида савдо дўкони ижараси, товарни етказиш, реклама қилиш учун катта харажатлар бўлмагани сабабли маҳсулот нархи нисбатан арзонроқ бўлади.
Тизимнинг моҳияти шундан иборатки, сотувчи товарларни сотиш билан бирга, харидорга дистрибютор (сотувчи) бўлишни ҳам таклиф қилишади. Буни қабул қилган янги аъзолар ҳам ўз навбатида бошқаларга шундай таклифлар билан чиқишади ва бу чексиз давом этиши мумкин. Шундай қилиб, ҳар бир янги келган киши ўз бизнесини, ўз тармоғини қуриш имкониятига эга бўлади. Компаниянинг вазифаси – ҳар бир дистрибюторни мунтазам равишда маҳсулот билан таъминлаш ва унга ўзи сотган товари учун ҳам, ўзи жалб вакиллари томонидан сотилган товар учун ҳам пул тўлаш бўлади. Натижада улкан тармоқнинг юқори қисмида жойлашган дистрибютор шахсан ҳеч нарса сотмаслиги мумкин, аммо барибир ўз тармоғидаги дистрибюторлар савдосидан доимий даромад олади.
Тармоқли маркетинг турлари
Тармоқли маркетинг тузилишига кўра 4 турда бўлади:[3]
1) классик тармоқли маркетинг;
2) чизиқли тармоқли маркетинг;
3) бинар тармоқли маркетинг;
4) матрица шаклидаги тармоқли маркетинг.
Мавзуда ишлатиладиган баъзи атамалар таърифи:
Дистрибютор – бу тўғридан-тўғри сотадиган компания билан шартномаси бўлган ва маҳсулотни сотганлиги учун ҳақ оладиган, ҳамда ушбу тадбиркор томонидан яратилган тармоқ айланмаси бўйича комиссия фоизларини оладиган савдо агенти.
Тармоқнинг кенглиги – бу дистрибютор жалб қилган биринчи поғонадаги аъзолар сони
Тармоқнингнинг чуқурлиги – дистрибютор остидаги поғоналар сони
- Классик тармоқли маркетинг
Тармоқли маркетингнинг энг кенг тарқалган тури. Бунда тизим чуқурлиги ва кенглигига чекловлар қўйилмайди. Тармоқ юқорисида турувчи дистрибютер ўз остидаги барча аъзоларнинг товар айланмасидан муайян фоизда улуш олади. Лекин остидаги аъзолардан қайси бирининг товар айланмаси ўзиникидан ошиб кетса унинг тармоғидан улуш олиши тўхтайди.
- Чизиқли тармоқли маркетинг
Тизим кенглигига чекловлар йўқ, истаганча аъзолар жалб қилиш мумкин. Лекин тармоқ чуқурлигига чеклов қўйилган бўлиб, у одатда 5-6 поғонани ташкил қилади.
Бунда ҳар бир поғонадаги аъзолар товарни бир хил нархда олишади, аъзо шахсан ўзи кўп маҳсулот сотгани учун мукофот олмайди. Яъни маҳсулот сотгандан кўра кўпроқ аъзо жалб қилиш муҳимроқ бўлади.
- Бинар тармоқли маркетинг
Иккилик маъносини англатувчи “бинар” атамасидан маълумки, бу тизимда 1-поғонадаги аъзолар сони 2 та бўл. Агар дистрибютор 2 дан ортиқ аъзони жалб қилса, ортиқчалари энг пастдаги аъзонинг остига жойлаштирилаверади. Бу тизимда ўз остидаги аъзолар товар айланмасидан улуш олиш учун 1-поғонадаги икки тарафнинг товар айланмаси ўзаро тенг бўлиши лозим. Бу эса тармоқни узлуксиз ўсиб боришига туртки бўлади.
- Матрица шаклидаги тармоқли маркетинг
Бу тизимда муайян параметрдаги тармоқ белгиланиб, у аъзолар билан тўлсагина матрица юқорисидаги дистрибютер ўз остидагиларнинг фаолиятидан улуш олади. Бу улуш муайян бонус ёки айланманинг фоиз қисми бўлиши мумкин. Матрица одатда 2х3, 3х3, 4х7 шаклда бўлади. Аввалги сон бу биринчи поғонадаги аъзолар сони, иккинчиси эса поғоналар сони.
Тармоқли маркетингнинг ҳукми
Қонунчилик муносабати
Жаҳон амалиётида тармоқли маркетинг фаолияти билан шуғулланувчи такшилотга нисбатан жиноий иш муайян белгилар топилсагина очилади:
- Тармоқли маркетинг ташкилотига қўшилиш учун тўланадиган катта миқдордаги аъзолик бадали мавжудлиги;
- менежерларнинг даромад ҳажми савдо даражасига эмас, балки жалб қилинган ходимлар сонига боғлиқ бўлиши;
- дистрибюторларнинг катта миқдордаги маҳсулотни омборларда тўпланишига қизиқиши.
Ушбу мезон кўп давлатларда тармоқ савдо фирмаси фаолиятининг қонунийлигини аниқлаш учун таянч ҳисобланади. Америка Қўшма Штатларида компанияни пирамида схемадаги фирибгарлик сифатида тан олиш учун улардан бирининг топилиши кифоя. Бироқ, биринчи тўлов (аъзолик бадали)нинг белгиланган максимал миқдорини аниқлаш, дистрибюторларнинг янги аъзоларни жалб қилишга қизишининг чегарасини белгилашда аниқ меъёрлар мавжуд эмас.
Қонунчиликдаги ноаниқлик, чегараларнинг йўқлиги ушбу асосий қоидаларни четлаб ўтиш имкониятини яратди. Мисол учун, 1975 йилда тармоқли маркетинг фаолияти билан танилган “American way of life” ташкилотига қарши иш қўзғатилган. Унинг адвокатлари компания фаолиятининг қонунийлигини асословчи қуйидаги далилларни тақдим рўкач қилдилар:
- агар дистрибютор бизнесдан чиқмоқчи бўлса, товарларнинг қолдиқлари белгиланган нархнинг 90 фоизидан юқори нархда сотиб олинади;
- ходимлар маҳсулотларнинг камида 70 фоизини сотишлари, 10 дан ортиқ савдо-сотиқларини амалга ошириши шарт;
- компанияда кириш тўлови кичик, бу “бошланғич товарлар тўплами”нинг тўловидир.
Кўпгина мамлакатларда қонун чиқарувчилар ушбу далилларни ишончли деб топганлар. “American way of life” у ерда ишлашда давом этган.
Дунёда бир нечта йирик тармоқли маркетинг фирмалари мавжуд ва уларнинг фаолияти қонунчилик базаси мустаҳкам бўлган давлатларда ҳам таъқиб қилинмайди. Ушбу компанияларда катта аъзолик тўлови мавжуд эмас, бу асосий даромад манбаи ҳам эмас. Сотиш ҳажмининг ўсишига ходимларнинг қизиқиши ҳар томонлама рағбатлантирилади.
Дунёда ушбу турдаги бизнес учун барча иттифоқ қилган қонунчилик нормалари мавжуд эмас. Баъзи мамлакатлар қонунчилигидаги ҳолатни кўриб чиқишимиз мумкин:
АҚШ. Ушбу мамлакатнинг ҳар бир штати ўз қонунларига эга. Тармоқли маркетинг компаниялари қонуний фаолиятининг энг аниқ таърифлари Луизиана штатида акс этган. Қонунда “тўлов” ва “мукофот” тушунчалари батафсил кўриб чиқилган. Пирамидасимон фирибгарлик тизимнинг таърифи ҳам аниқ белгилаб қўйилган. Дистрибюторлар харидорларга хизматлар ва товарларни сотгани учун эмас, балки янги одамларни жалб қилганлиги учун мукофотлайдиган тизим молиявий пирамида деб топилади ва таъқиқланади. Қонунбузарларга 10 минг доллар миқдорида жарима солиниши мумкин. Шунингдек, 10 йилгача озодликдан маҳрум қилиш жазоси берилади.
Луизиана штати қонуни тармоққа аъзо бўлган дистрибюторлар учун тизимдан чиқиш қоидаларини белгилаб қўйган. Тижоратни тўхтатишни истаган дистрибютордан товарларни қайта сотиб олиш тижорий жиҳатдан оқилона талаб деб ҳисобланган ва компания ушбу товарни камида 90% нархида қайтариб олиши кераклиги белгиланган.
Канада. Ушбу мамлакатда қуйидаги критериялар топилса ташкилот фаолияти молиявий пирамида деб топилади:
- янги аъзоларни жалб қилганлик учун ҳақ тўлаш;
- муқобилида товар турмаган дастлабки тўловни амалга ошириш;
- иштирокчиларга асоссиз ҳажмда маҳсулотларни, талаб бўлмаган товарлар ва хизматларни атайлаб етказиб бериш.
Испания. Испания қонунчилиги тармоқли маркетинг принципларини батафсил тавсифлаб беради. Асосий мезон бу иштирокчилар даромадларини шакллантиришдир. Улар якуний нарх ва компаниянинг ўзида амалдаги харажатлар ўртасидаги фарқни ташкил қилади. Ялпи фойда барча дистрибюторлар орасида уларнинг меҳнат иштироки даражасига кўра тақсимланади.
Испания қонунлари қуйидагиларни тақиқлайди:
- янги иштирокчиларни жалб қилишдан ташкилот фойдасини шакллантириш;
- дистрибюторларнинг меҳнат шартномаси ёки тижорат фаолиятига қўйиладиган талабларнинг аниқ рўйхати бўлмаган ҳолда ишлаши;
- янги аъзоларга товарларни қайтариб сотиб олиш кафолатисиз мажбуран сотиш.
Араб дунёсида тармоқли маркетинг ва молиявий пирамида ўртасидаги фарқ мезонларини ҳисобга олмаган ҳолда тармоқ маркетингини умуман тақиқлайдиган баъзи мамлакатларни топишимиз мумкин. Баҳрайн Қироллигида Саноат ва савдо вазирлиги Вазирларнинг 2015 йилдаги 2-сонли фармонини биноан тармоқли маркетинг орқали маҳсулот сотилишини реклама қилиш тақиқланган. Бунинг сабаби тармоқли маркетинг ташкилотлари устидан кўплаб шикоятлар келиб тушганлигидир.
Саудия Арабистони Подшоҳлигида Саноат ва савдо вазирлиги тармоқ маркетингидан огоҳлантирган ва фуқароларни бундай фаолиятдан қайтарган.[4]
Сурияда тармоқли маркетинг соҳасида ишлайдиган Questnet компаниясининг лицензияси ўз ишидаги фирибгарликлар ва алдов сабабли бекор қилинди ва Иқтисодиёт ва савдо вазирлигининг Компаниялар дирексияси фуқароларни тармоқли маркетинг соҳасида фаолият юритувчи компаниялар билан муомала натижасида юзага келадиган салбий таъсирлардан ҳимоя қилиш мақсадида улар томонидан бўлиши мумкин бўлган манипуляция ва фирибгарликдан огоҳлантирди. Директсия ушбу фаолият тури фуқароларни алдашга ва маҳсулотларни ўз нархларидан юқори нархларда сотиб олишга ундашга асосланганлигини таъкидлади.[5]
Ўзбекистон. Бир неча йил олдин оммавий ахборот воситаларида: “Ўзбекистонда тармоқли маркетинг тақиқланди!” деб бонг урилган эди, аслида ундай эмас. Ўзбекистон қонунчилигида тармоқли маркетинг фаолиятига ўзига хос аниқликлар киритилган. Унга кўра:
Тармоқли маркетинг — тармоқли ташкилот томонидан товарларни мустақил тарқатадиган сотувчи агентлар ташкил этилишига асосланган товарларни чакана сотиш туридир.[6]
Тармоқли ташкилот — Ўзбекистон Республикаси ҳудудида мустақил равишда ёхуд тармоқли маркетинг йўли билан сотувчи агентлар орқали савдони амалга оширувчи Ўзбекистон Республикаси юридик шахсидир.
Сотувчи агент — турғун савдо шохобчалари орқали товарларни бевосита сотувчи, шунингдек уйга буюртма олиш воситасида, муассасалар, ташкилотлар, корхоналарда, транспорт ёки кўчада потенциал харидорлар билан ишлайдиган, даромади фақат сотув ҳажмига боғлиқ бўлган жисмоний шахс – юридик шахс ташкил этмаган якка тартибдаги тадбиркор.
Шу билан бирга, савдо агенти фаолияти якка тартибдаги тадбиркорлар юридик шахс ташкил этмасдан амалга ошириши мумкин бўлган фаолият турлари рўйхатига биноан “чакана савдо” тушунчасига киради[7]. Тошкент шаҳридаги якка тартибдаги тадбиркорлар учун ноозиқ-овқат товарлари савдоси учун ойлик солиқ энг кам иш ҳақининг 10 бараварини, Нукус ва вилоятлар учун – 6,5 энг кам иш ҳақи ва бошқа аҳоли пунктлари учун 3 энг кам иш ҳақини ташкил этади. Бу улгуржи ва чакана савдо, ижтимоий хизматлар, касса сотиб олиш учун қўшимча тўловларни ҳисобга олмагандаги миқдордир.
Давоми бор…
ТИИ 4-курс талабаси Ҳикматуллоҳ Рўзалиев
[1] Бегматов Э, Мадвалиев А. ва бошқалар. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. – Тошкент, “Ўзбекистон миллий энциклопедияси Давлат илмий нашриёти”, 2006-2008. – Ж.3 Б.684
[2] Бегматов Э, Мадвалиев А. ва бошқалар. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. – Тошкент, “Ўзбекистон миллий энциклопедияси Давлат илмий нашриёти”, 2006-2008. – Ж.2 Б.546
[3] حفيظة بدر عبد الحميد إسماعيل. التسويق الشبكي وحكمه الشرعي دراسة فقهية مقارنة. ص.931-934
[4] https://mci.gov.sa/ar/mediacenter/news/pages/n01sep.aspx
[5] http://www.syriasteps.com/index.php?d=127&id=73417
[6] “ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА ЧАКАНА САВДО ҚОИДАЛАРИНИ ҲАМДА ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА УМУМИЙ ОВҚАТЛАНИШ МАҲСУЛОТЛАРИНИ (ХИЗМАТЛАРИНИ) ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ВА СОТИШ ҚОИДАЛАРИНИ ТАСДИҚЛАШ ТЎҒРИСИДА” Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 13 февралдаги 75-сон қарорининг 1-иловаси 3-банди
[7] “ХУСУСИЙ ТАДБИРКОРЛАР ЮРИДИК ШАХС ТАШКИЛ ЭТМАСДАН ШУҒУЛЛАНИШИ МУМКИН БЎЛГАН ФАОЛИЯТ ТУРЛАРИ РЎЙХАТИНИ ТАСДИҚЛАШ ТЎҒРИСИДА” Вазирлар Маҳкамасининг 2011 йил 7 январдаги 6-сон қарорининг 1-иловаси
