Hazrat Mir Alisher Navoiy (9 fevral 1441 yil – 3 yanvar 1501 yil)

Hazrat Mir Alisher Navoiyning hayoti va ijodi haqida nimalarni bilasiz?

Uning asl ismi Nizomiddin Mir Alisher bo’lgan. U Hirotda tugʻilib, shu yerda umrining asosiy qismini oʻtkazgan. Navoiyning otasi G‘iyosiddin Bahodir temuriylar xonadoniga yaqin boʻlgan. Sheʼr zavqi va isteʼdodi erta uygʻongan. Bolalikdanaoq u Farididdin Attorning “Mantiqut-tayr” asarini yod olgan, Sharafiddin Ali Yazdiy nazariga tushgan, Mavlono Lutfiy yosh shoir isteʼdodiga yuqori baho bergan, Kamol Turbatiy eʼtirofini qozongan. Sayyid Hasan Ardasher, Pahlavon Muhammad kabi ustozlardan taʼlim olgan, Abdurahmon Jomiy bilan ijodiy hamkorlikda boʻlgan. Navoiy 1469 yilgacha temuriylar orasidagi ichki nizolar sababli Hirotdan yiroqda yashagan. Husayn Boyqaro Xuroson taxtiga oʻtirgach (1469), Navoiy hayoti va ijodida yangi bosqich boshlanadi, muhrdorlik (1469) mansabiga, vazirlik (1472) va Astrobod hokimligi (1487) ga tayinlanadi. 1480-1500 yillar mobaynida oʻz mablagʻlari hisobidan bir necha madrasa, 40 ta rabot (safardagi yoʻlovchilar toʻxtab oʻtish joyi), 17 ta masjid, 10 ta xonaqoh, 9 ta hammom, 9 ta koʻprik va 20 ta hovuz qurdiradi. Husayn Boyqaro Alisher Navoiyga “muqarrabi hazrati sultoniy” (“sulton hazratlarining eng yaqin kishisi”) degan unvonni beradi. Unga koʻra Hazrat Mir Alisher Navoiy davlatning barcha ishlariga aralasha olardi. Alisher Navoiy tarjimai holi oʻz davrida Xondamir, Vosifiy, Husayn Boyqaro, Bobur kabi tarixchi va davlat arboblarining asarlarida aks etgan.

Quyida e’tiboringizga Alisher Navoiy hayotiga ta’alluqli 15 ta ma’lumotlarni taqdim qilamiz:

Navoiyning ilmga bo‘lgan ishtiyoqi erta uyg‘onib, 4 yoshida maktabda ta’lim ola boshlagan;
Navoiy hazratlari 7 yoshida Farididdin Attorning “Mantiqut-tayr” asarini yoddan bilganlar;
7 yoshli Nizomiddin Mir Alisher buyuk muhaddisimiz Buxoriy hazratlarining olti mingdan ziyod hadisi shariflarini yod bilgan;
Mir Alisher 7-8 yoshlaridan boshlab g‘azallar yoza boshlagan;
Alisher Navoiy “muqarrabi hazrati sultoniy” (“sulton hazratlarining eng yaqin kishisi”) degan unvonni olgan. Unvon Navoiyga davlatning barcha ishlariga aralashish huquqini bergan;
Turkiy tilni qayta tiriltirgani Navoiyning ma’naviyatimiz uchun ulkan jasorati bo‘lgan. Zahiriddin Muhammad Bobur “Turkiy til bila to she’r aytibdurlar, hech kim oncha ko‘p va xo‘b aytqon emas”, – deb yozsa, Husayn Boyqaro “Mir Alisher turk tilining o‘lik jasadig‘a Masih nafasi ila jon ato etdi” deb ta’kidlagan;
Alisher Navoiy o‘n besh-o‘n olti yoshlarida ham turkiy, ham forsiyda ijod qiladigan “ikki tilli” shoir sifatida tanilgan;
Alisher Navoiy o‘smirlik yillarida o‘zi sevgan shoirlarning 50 ming baytdan ortiq she’rlarini yod bilgan;
Alisher Navoiy turkiy tilda yozgan she’rlariga Navoiy, forsiy tildagi she’rlariga Foniy deb taxallus qo‘yadi. Shoirning forsiy she’rlar to‘plami “Devoni Foniy” deb nomlangan;
Navoiyning sevgilisi sifatida tasvirlanadigan “Guli” ismi faqat xalq og‘zaki ijodida, Navoiy haqidagi rivoyat va afsonalarda uchraydi xolos. Guli nomi Navoiyning hayoti haqida ma’lumot beruvchi yozma manbalarning hech birida uchramaydi;
Navoiy asarlarida Farhod – komil inson timsolidir. U bolaligidan ilmga chanqoq bo‘ladi va bir marta o‘qigani sira yodidan chiqmaydi. Farhod o‘n yoshga yetganda hamma ilmlarni egallab bo‘ladi;
Navoiy taxminan 18-19 yoshlarida Abdurahmon Jomiy bilan tanishadi. Jomiy uni ham farzand, ham shogird sifatida qadrlaydi. Keyinchalik bu ikki ulug‘ shoir o‘rtasidagi ustoz va shogirdlik munosabatlari yanada mustahkamlanib, ijodiy hamkorlikka aylanadi. Samarqand Navoiyning hayoti va ijodida muhim ahamiyat kasb etadi. Alisher 1464 yilda Samarqandga keladi va bu yerda madrasada tahsil olib, ilm-fan, adabiyot va san’at bilan tanishadi;
1469 yili Navoiy do‘sti Husayn Boyqaroning taxtga chiqishi munosabati bilan 90 baytdan iborat “Hiloliya” qasidasini yozadi (“hilol” – yangi chiqqan oy);
Navoiy o‘z jamg‘armasi hisobidan Hirotda va butun Xuroson mamlakatida 300 dan ortiq inshootlar qurdirgan;
Alisher Navoiy 16 ta adabiy janrda ijod qilgan. Navoiy turkiy tilidagi ilk “Xamsani” 2 yil davomida yozadi. Dunyoning 64 tilga tarjima qilingan bu asar 51 ming misradan ortiq. Shoirning lirik merosi umumiy hajmi 50000 misradan ortiq “Xazoyinul-maoniy” nomli to‘rt devon (1491-1498)ga jamlangan.

Alisher Navoiy 1501 yil 3 yanvarda vafot etdi. Uni dafn etish vaqtida maydalab yomg‘ir yog‘ib turgan edi. Buni tarixchi Xondamir “hatto tabiat ham motam tutdi” deya ta’riflagan.

Hikmat bo’stoni

Biz Hazrat Alisher Navoiyni mutafakkir shoir deb ulug’laymiz. Mutafakkir so’zining ma’nosi tafakkur sohibi, keng va chuqur salohiyatga ega bo’lgan kishi degani. Bu ish har qanday iqtidorli qalam ahlining ham qo’lidan kelavermaydi. Shuning uchun dunyoda shoir-u yozuvchi ko’p o’tgan bo’lsada, ulardan juda oz qismigina bu sharafli nomga loyiq ko’rilgan.

Mutafakkir adib, birinchidan, chuqur bilim, keng dunyoqarash, katta hayotiy tajribaga ega bo’lishi, ikkinchidan, hayot, inson va umrning ma’no-mazmuni, ezgulik va yovuzlik, muhabbat va nafrat, halol va harom, fan va baqo, nafosat va qabohat, do’stlik va dushmanlik, diyonat va xiyonat kabi azaliy hamda abadiy tushunchalarning mohiyatini teran anglab yetishi va falsafiy nuqtai nazardan tahlil qila olishi, uchinchidan, fikr-mulohazalarini turli badiiy tasvir vositalari yordamida aniq, lo’nda va ta’sirchan ifodalash mahoratini egallashi kerak. Bu esa hamma ijodkorlarga ham nasib etavermaydigan buyuk maqomdir.

Hazrat Alisher Navoiy asarlari, yaxlit olganda hayot qomusiga o’xshaydi. Chunki biron-bir hayotiy masala, insonga xos qadriyat va tuyg’ular, fazilat va illatlar yoqki, u qalam olmagan bo’lsa! Birinchi Prezident Islom Karimov ta’biri bilan aytganda: “Buyuk gumanist shoirimiz faoliyati va ijodiga teran nazar tashlasak, uning dahosi ijtimoiy hayotning, mafkura va madaniyatning barcha sohalarini qamrab olganidan hayratga tushamiz”.

Darhaqiqat, hech narsa Hazrat Alisher Navoiyning teran nigohidan chetda qolmagan. Aytaylik, ota-onaning farzand hayotidagi o’rni va farzandning ota-ona oldidagi burchi haqida shunday yozadi:

Boshni fido ayla ato qoshig’a,

Jismni qil sadqa ano boshig’a.

Tun-kunungg’a aylagali nur fosh,

Birisin oy angla, birisin quyosh

Mazmuni: “Otangning qoshiga boshingni fido, onangning boshiga jismingni sadqa qil. Birini tuningni yoritadigan oy, ikkinchisini kuningni charog’on etadigan quyosh deb bil”.

Ota-onaning farzand hayotida tutgan o’rnini hech kim bundan ortiq ta’riflab berolmasa kerak: dunyo uchun oy bilan quyosh qanchalik ahamiyatga ega bo’lsa, farzand uchun ota-ona ham shunchalik qimmatga ega! Chindan ham, oy tufayli tun, quyosh sababli kun yorug’ bo’lganidek, ota farzand hayotining tunini yoritsa, ona kunini nurga to’diradi. Ulardan biri bo’lmasa, kecha-kunduzning yarmi yorug’, yarmi qorong’uday tuyuladi.

Mutafakkir ustoz va shogird munosabatlari xususida fikr yuritar ekan, “ Haq yo’lida kimki mashaqqat chekib, senga birgina harf o’rgatgan bo’lsa, yuz xazina boylik bilan ham uning haqqini ado etolmaysan“, deydi:

Haq yulida kim senga bir harf o’qimish ranj ila,

Aylamak bo’lmas ado oning haqin yuz ganj ila.

Bu-ustoz va shogirdning o’zaro munosabati to’g’risidagi shoirning falsafiy xulosasi. Darhaqiqat, ustozning maqomi buyuk-uni hech narsa bilan tenglashtirib bo’lmaydi. “Ustoz otandek ulug’”, degan maqol bejiz aytilmagan. Bir donishmanddan uning ma’nosini so’raganlarida: “Chunki otam meni ko’kdan yerga tushirgan bo’lsa, ustoz yerdan yana ko’kka ko’tardi”, deb javob bergan ekan.

Yoshlarga qarata esa shunday deydi:

Yigitlig’da yig’ ilmning maxzani,

Qarilig’ chogi sarf qilg’il ani.

Avvalo, yoshlikda egallangan bilim toshga o’yilgan naqsh kabi mustahkam bo’lishi ma’lum. Qolaversa, keyin hayot tashvishlariga ko’milib, ilm egallashga fursat ham, imkon ham qolmaydi. Bora-bora, xalq ta’biri bilan aytganda, “xotira ham aytganni qilmaydi”.

Mutafakkir shoir insonlik mohiyatini uning ijtimoiy faoliyatida-jamiyatga foydali kasb bilan shug’ullanishi, xalqqa manfaati tegishi, odamlarning og’irini yengil qilishida deb biladi. Uning xalq g’amini o’z g’ami deb bilmaydigan odamni odam qatoriga qo’shmasligi bejiz emas:

Odamiy ersang, demag’il odami

Onikim,yo’q xalq g’amidin gami.

Bu-Hazrat Alisher Navoiyning inson haqidagi qarashlari tizimida eng muhim nuqta. Zero, shoirning o’zi ham xalqqa qancha ko’p foydang tegsa, bu narsaning o’zingga foydasi ko’proq, degan aqida bilan yashagan:

Naf’ing agar xalqqa beshakdurur,

Bilki, bu naf’ o’zungga ko’prakdurur.

Hazrat Alisher Navoiyning nuqtai nazariga ko’ra, mol-u dunyoni yig’ish emas, balki xayrli ishlarga, xalq farovonligi yo’lida sarflash kerak. Uning o’zi shunday yo’l tutadi va boshqalarni ham shunga da’vat qiladi. Shoirning yozishicha, pul-u boylikning quliga aylangan, jonini tikib mol-u dunyoga intilgan kishi hech qachon aziz bo’lmaydi:

Hargiz bo’lmas johu diram zori aziz,

Jon naqdi berib, siym xaridori aziz.

Xalq hayotini eng chuqur qatlamlarigacha, ikir-chikirlarigacha yaxshi bilgan, xalq og’zaki ijodidan to’la xabardor shoir o’z asarlarida xalq maqol-matallari, obrazli iboralardan keng foydalanadi, kundalik turmushdan olingan hayotiy tashbehlarni ko’p qo’llaydi. O’z navbatida, zamonasining barcha ilmlarini egallagan, hayotning butun achchiq-chuchugini totgan donishmand shoirning ko’rgan-kechirganlarining xulosasi sifatidgi teran mazmunli, lo’nda hikmatlari xalq orasiga shunchlik singib ketganki, ularning qaysi biri xalqniki-yu, qaysi biri Navoiyniki ekanligini ajratib bo’lmaydi. Misollar:

Bilmaganni so’rab o’rgangan olim va orlanib so’ramagan o’ziga zolim.

********

O’z-oz o’rganib dono bo’lur, qatra-qatra yig’ilib daryo bo’lur.

********

Tilga ixtiyorsiz-elga e’tiborsiz.

********

Aytar so’zni ayt, aytmas so’zdan qayt.

********

Sihat tilasang, ko’p yema, izzat tilasang, ko’p dema.

Hazrat Alisher Navoiy tarjimai holi oʻz davrida Xondamir, Vosifiy, Husayn Boyqaro, Bobur kabi tarixchi va davlat arboblarining asarlarida aks etgan. Oʻzbek olimlari Ozod Sharafiddinov, V.Mahmud, Oybek, Yahyo Gʻulomov, Izzat Sulton, A.Zohidov, V.Abdullaev, A.Qayumov, S.Gʻanieva va boshqalar. Navoiyning hayot yoʻli haqida asarlar yaratishgan. Ulug’ shoirning asarlari ko’p tillarga tarjima qilingan. 1947-yilda Komil Yormatov «Alisher Navoiy» filmini suratga oldi. O’zbekistonda Alisher Navoiy nomidagi viloyat, shahar, kutubxonalar, universitet, maktablar, poytaxtdagi metro stansiya, markaziy ko’chalar bor.

Albatta, Hazrat Alisher Navoiy ijodi-muazzam ummon. Bu ummonga sho’ng’igan har bir g’avvos o’z imkoni darajasida ma’no marvaridlarini qo’lga kiritishi shubhasiz. Ulug’ shoir, she’riyat sultoni Alisher Navoiy hikmatlari hayotdan olinganligi, shaklan go’zal, mazmunan teran, badiiy jihatdan yuksak ekanligi uchun hech vaqt o’z ahamiyatini yo’qotmay, barchaga ma’qul bo’lib kelmoqda.

“Tillar” kafedrasi

katta o’qituvchisi

Faxriddin Ernazarov

Foydalanilgan adabiyotlar