Zamonaviy geosiyosiy ma’noda musulmon olami tushunchasi aholisining ko’pchiligi (50% dan ortig’i)ni musulmonlar tashkil etadigan mamlakatlarga nisbatan ishlatiladi.
Bugungi kunda dunyoda musulmon jamoalari 120 dan ziyod mamlakatda mavjud. Bu esa musulmonlar olami deyiladi. “Musulmon olami” tushunchasi diniy jihatdan musulmonlarni, madaniy jihatdan o`z tarkibiga mazkur hududda istiqomat qiluvchi musulmon bo’lmagan kishilarni ham qamrab oluvchi “islom sivilizatsiyasi”ni anglatadi.
Hozirgi kunda ” Musulmon olamida yer aholisining 23,4 foizi, ya’ni 1,64 mlrd kishi istiqomat qiladi. Ularning tahminan 62% Osiyo va Tinch okeani hududida, 20% ga yaqini Yaqin Sharq va Shimoliy Afrikada, 15% Markaziy Afrikada, 3% ga yaqini Yevropada 0,3% Amerikada yashaydi.
Islom dunyosi tushunchasi dunyodagi musulmonlar soni ikki milliardga yaqin bo’lib, ularning uchdan ikki qismidan ko’prog’i islomiy mamlakatlarda, qolgan uchdan bir qismi (ozchiliklar) islomiy bo’lmagan mamlakatlarda yoki islomiy deb hisoblanishi mumkin bo’lgan, lekin haligacha musulmon bo’lmagan mamlakatlarda istiqomat qiladi. Bosniya va Gersegovina kabi Islom Konferensiyasi Tashkilotiga qo’shilgan yoki musulmonlar ko’pchilikni tashkil qilishiga qaramay, o’zlarini islomiy deb hisoblamaydilar. Bu yerda keltirilgan raqamlar Islom Konferensiyasi Tashkilotiga aʼzo davlatlar boʻlib, ularning soni ellik oltita.
Va islom dunyosi aholisini qit’alarga taqsimlash orqali biz ular ko’proq Osiyoda, taxminan 852 million kishi bilan, so’ngra Afrikada, taxminan 438 million kishi bilan to’planganligini ko`ramiz.
Dunyodagi eng ko’p qirqta davlat orasida o’ntasi islomiy, jumladan:
Indoneziya – to’rtinchi o’rin;
Pokiston – yettinchi o’rin;
Nigeriya – o’ninchi o’rinni egalladi.
Har qanday mamlakatda tug’ilganlar va o’limlar nisbatidagi farq bilan o’lchanadigan aholining o’rtacha o’sish sur’ati taxminan 2,2%, bu global ko’rsatkichlarga nisbatan o’rtacha foizdir. Islom olamiga kelsak, eng katta foiz Falastinda, 8,3%, Serra-Leoneda (4,34%) va Somali (4,13%).
Aholining yosh bosqichlariga ko’ra taqsimlanishiga kelsak, Islom olami aholisining yarmidan ko’pi 15-64 yosh, 57,2% ko’rsatkich bilan, keyin o’n to’rt yoshgacha bo’lgan yosh guruhi, taxminan 39% ko`rsatkichga to`gri kelyapti.
Islom davlatlarining rivojlanishi
Islom olami davlatlari milodiy 1997-yilda qurollanishga 72 milliard dollar sarflagan bo‘lib, uning katta qismi davlatlararo mojarolarda qo‘llaniladi.
Islom olamidagi rivojlanish haqiqatini ba’zi ko’rsatkichlar, masalan: tug’ilish darajasi, o’lim darajasi, chaqaloqlar o’limi darajasi, tug’ilishdagi o’rtacha umr ko’rish, ta’lim darajasi va unga sarflangan xarajatlar, jon boshiga kaloriya ta’minoti, aholi jon boshiga sog’liqni saqlash xarajatlari kabi ko’rsatkichlarga rioya qilish orqali baholash mumkin. Harbiy xarajatlar, Birlashgan Millatlar Tashkilotining inson taraqqiyoti bo’yicha yillik hisobotida taqdim etadigan inson taraqqiyoti darajasining umumiy bahosi bo’lgan inson taraqqiyoti indeksining qiymati.
- Islom Konferensiyasi Tashkiloti mamlakatlarida tug’ilish koeffitsienti har ming kishiga 30 ta holatni tashkil etadi. Bu ko’rsatkichlarning eng yuqori ko’rsatkichi Nigerda (51,45/ming kishi), undan keyin Chadda (48,81), keyin Ugandada (48,04). O’limning o’rtacha soniga kelsak, bu har ming kishiga 10 ta holat, eng yuqori ko’rsatkich Mozambikda (23,29/ming kishi), undan keyin Nigerda (23,17), keyin Serra-Leoneda (19,58) joylashgan. Oldingi raqamlar shuni ko’rsatadiki, tug’ilish va o’lim darajasi bo’yicha eng ko’p mamlakatlar Afrikada joylashgan bo’lib, aholisi qashshoqlik, ochlik va surunkali va yuqumli kasalliklar tarqalishidan aziyat chekmoqda.
- IHT mamlakatlarida chaqaloqlar o’limi tahminan darajasi (67,8/ming kishi), bu ba’zi mamlakatlarda aholi jon boshiga o’rtacha umr ko’rishning qisqarishiga sabab bo’lmoqda, chunki chaqaloqlar o’limining eng yuqori ko’rsatkichlari Afg’onistonda (149,28/ming kishi), undan keyin Serra-Leoneda (148,66), keyin Mozambikda (148,66) 139.86). Eng past ko’rsatkich Quvaytda bo’lgan (11,55), undan keyin Bruney (14,84), keyin Birlashgan Arab Amirliklari (17,17)
- Tug’ilganda o’rtacha umr ko’rish davomiyligi, ya’ni “yangi tug’ilgan chaqaloqning tug’ilish paytidagi o’lim holatlari butun hayoti davomida bir xil bo’lib qolsa, kutilayotgan yillar soni” o’rtacha hisoblanadi.
Islom olamida umr ko‘rishning eng yuqori ko‘rsatkichi Iordaniyada (77,36 yosh), bu xalqaro ko’rsatkichlarga yaqin, keyin Quvayt (76,08), keyin Liviya (75,45). Eng kam islomiy mamlakatlarga kelsak, bu Niger (41,27), keyin Serra-Leone (45,25), keyin Gvineya (45,56).
Shaxslarning umr ko’rish davomiyligi munosib hayot va uzoq sog’lom hayotni ta’minlash uchun mavjud bo’lishi kerak bo’lgan ko’rsatkichlar majmuasi bilan bog’liq bo’lib, ulardan eng muhimi – aholi jon boshiga o’rtacha kunlik kaloriya iste’moli, shuningdek, sog’liq, ta’lim va xavfsizlik darajasi.
- Islom olamida aholi jon boshiga oʻrtacha kaloriya isteʼmoli (2534) kaloriya boʻlib, birinchi oʻrinda Turkiya (3568), ikkinchi oʻrinda Birlashgan Arab Amirliklari (3366), keyin Suriya (3339) turadi. Eng past ko’rsatkich Mozambikda (1799), undan keyin Komor orollarida (1824) va Jibutida (1920) to’g’ri keladi, bu esa insonga har kuni 2500-3000 kaloriya ehtiyoj borligini ta’kidladi.
Yuqori rivojlaninish, xususan:
-Bruney (0,889)
– Bahrayn (0,872)
– BAA (0,855)
– Quvayt (0,848)
-Qatar (0,840)
Taqqoslash uchun, eng yuqori rivojlanish darajasiga ega mamlakatlar uchligiga quyidagilar kiradi:
-Kanada (0,932)
-Norvegiya va Amerika Qo’shma Shtatlari (0,927)
-Yaponiya (0,924).
Islom olami oldida turgan muammolar
Birinchisi: Qashshoqlik. Qashshoqlik islom ummati oldida turgan eng muhim muammolardan biridir. Aholining yarmi kambag’al bo’lgan dunyoda 1,3 milliardga yaqin odam qashshoqlik chegarasida yashaydi.
Islom olamida aholining 37 foizi qashshoqlik chegarasidan pastda yashaydi, bu taxminan 504 million kishiga teng, ularning dunyo kambag‘allari orasida ulushi esa 39 foizni tashkil etadi. Bu esa dunyo aholisining uchdan biridan ko‘prog‘i kambag‘allik darajasida yashaydi. Qashshoqlik chegarasi islom dunyosi mamlakatlarida yashaydi.
Ikkinchidan: Ma’muriy korruppsiya. Maʼmuriy korrupsiya – “davlat mansablaridan shaxsiy manfaatlar yoʻlida foydalanish” nomi bilan mashhur boʻlib, dunyoning koʻplab mamlakatlari, ayniqsa, butun islom olami joylashgan rivojlanayotgan davlatlar aziyat chekayotgan eng muhim muammolardan biri hisoblanadi. Jahon banki tomonidan nazorat qilinadigan Transparency International notijorat tashkiloti 85 mamlakatni korrupsiya darajasi bo’yicha 10 (eng halol) dan nolga (eng kam halol) pasayuvchi shkala bo’yicha joylashtirdi. Ushbu shkala bo’yicha eng halol islom davlatlari oraliq o’rinni egalladi va ular orasida eng halol deb Malayziya 5,3 ball, Tunis (5 ball), keyin Iordaniya (4,7 ball), ikkinchi o’rinni esa Iordaniya (4,7 ball) egalladi. Eng kam halol islom mamlakatlari Nigeriya 1,9 ball, Indoneziya (2 ball) va Pokiston (2,7 ball) keyingi o’rinlarda.
Dunyoning qolgan davlatlari bilan solishtirganda, Daniya eng halol davlat deb topildi va eng yuqori ball oldi (10 ball), Finlyandiya (9 ball), Shvetsiya (9,5 ball), Amerika Qo‘shma Shtatlari jami 7,5 ball bilan o‘n yettinchi, Isroil jami 7,1 ball bilan o‘n to‘qqizinchi o‘rinni egalladi.
Ma`lumotlar o`rnida musulmon olami jahon neft zaxirasining 2/3 qismi va tabiiy gazning 1/3 qismiga egalik qilayotganini ko’rsatmoqda. Bu esa uning xalqaro munosabatlarda muhim sub`ekt sifatida faoliyat olib borishida alohida ahamiyat kasb etadi.
Toshkent islom instituti 402 – guruh
talabasi Haydaraliyev Muhammad Bobur
