Маълумки, Пайғамбаримиз Муҳаммад Мустафо соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳаётларига оид асарлар сияр ёки сийра ва мағози номи билан таснифланади. Сийрат луғатдаги арабча сийра сўзидан олинган бўлиб, йўл, одат, хулқ, умр йўллари деган маъноларни англатади. Истелоҳда эса Пайғамбаримиз Муҳаммад Мустафо соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳаётларини ўрганувчи, етказувчи ва ўзига хос услубларга эга бўлган фан ҳисобланади.
Пайғамбаримиз ҳаётларининг турли жабҳаларига оид маълумотлар тўплаш жадаллик ва зичликка эга бўла бошлади. Саҳобалар даврида, асосан, тобеинлар даврида бу мақсадга хизмат қилган жуда кўп маълумотлар борлиги маълум. Бир томондан Қуръонда Пайғамбар алайҳиссаломнинг мусулмонларга ибрат сифатида кўрсатилиб, унга эргашишга даъват этилгани, иккинчи томондан, Пайғамбаримизни кўра олмаган умматнинг у зотни билишга иштиёқи юқори бўлган. Шундай қилиб, бир марта жаноб Пайғамбаримизнинг ҳақиқий ҳаётларининг бир қисмига гувоҳ бўлган Мадина шаҳрини Пайғамбаримиз вафотларидан кейин ана шу хусусияти туфайли қайта тиклаганлар. Пайғамбаримиз сўзлари ва суннатларини, умуман, у зотнинг ҳаётларини ўрганишга қаратилган саъй-ҳаракатлар марказига айланди. Бу тадқиқотлар бир-биридан бутунлай узилмаган бўлса-да, вақт ўтиши билан икки асосий йўналишда ривожлана бошлади:
- 1 Ҳадис илмининг шаклланиши,
2 Сияр-мағози илмининг шаклланиши.
Дастлаб Сияр-мағозий ва Ҳадис илмлари бир-биридан ажратилмаган. Бироқ ҳижрий биринчи асрнинг ўрталаридан бошлаб Сийрар-Мағозий илми ўзига хос йўлдан кета бошлади. Фиқҳ, тафсир, калом ва ҳадис соҳаларидан фарқли равишда, сияр ёзиш соҳасидаги тадқиқотларни жуғрофий, мазҳаб ва услубий мезонларга кўра мактабларга бўлиб кўриб чиқиш мумкин эмасдек. Шу сабабли, ушбу соҳадаги ишларнинг пайдо бўлиши ва ривожланишини хронологик тартибда кузатиш янада оқилона иш бўлади.
Сийрат сўзи биринчи марта Пайғамбаримиз Муҳаммад Мустафо соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳаётлари, халқлари ва хулқлари маъносида ишлатилган. Ундан Пайғамбаримиз ҳаёт йўллари учун фойдаланилган ва бу соҳада ишлаган муаллифлар “асъҳобус-сияр” деб номланган. Худди шундай, худди шу фан соҳасини ифодалаш учун ишлатиладиган яна бир сўз мағоз сўзи бўлиб, “юриш, ҳужум” деган маънони англатади. Бошида фақат бу сўз Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг Мадина давридаги ғазотларга ишлатилган бўлса керак. Бироқ вақт ўтиши билан бу сўзнинг маъноси кенгайиб, сийрат сўзи билан синоним бўлиб қолган. Пайғамбаримизнинг таржимаи ҳоли, халқлари ва хулқлари борасида ишлатилган. Бошқа томондан қаралса, ҳижрий И асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб битилган саҳифа ва мактубларни сийрат ҳақидаги мустақил тараққиётнинг дастлабки жиддий кўрсаткичлари сифатида баҳолаш мумкин.
Саҳобалар ислом маданияти ҳаётининг аввалги даврида Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сийратлларига катта қизиқиш кўрсатиб, Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васалламнинг сийратларини ўрганишни ибодат даражасига айлантирган эдилар. Ҳазрати Алининг набиралари Зайнул Обидин розияллоҳу анҳум айтадилар: Биз пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнингнинг сийратлари, ғазотлари-ю сарийяларини Қуръони карим сураларини ўргатганимиз каби таълим берардик.
Исмоил ибн Муҳаммад ибн Саъд ибн Аби Ваққос розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Отам бизга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ғазотларини ўргатар ва ғазотлари-ю сарийяларини санаб берарди. “Эй ўғилларим, булар ота-боболарингизнинг буюк ишларидир, уларни ҳечам эсдан чиқарманглар”, дер эдилар”[2].
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сийратлари ер юзидаги инсонларнинг энг буюк ва энг улуғ сийрат ҳисобланади, чунки унинг бир қисмини Аллоҳ таоло Қуръони Каримда сақлаб қўйган. Шундай қилиб, у буюк китобнинг абадийлиги билан абадийлаштирилди ва саҳобалар, тобеинлар улардан кейинги олимлар ва тарихчиларнинг жадваллар тузиш, текшириш, тушунтириш, ҳужжатлаштириш ва сақлашдаги саъй-ҳаракатларида намоён бўлган улкан саъй-ҳаракатлар билан амалга оширилди.
ТИИ талабаси Ҳабибуллаев Акмалхон
