Olamlar Robbisi Alloh taologa hamdu sanolar, butun olamlarga rahmat qilib yuborilgan Muhammad Mustafoga hamda u zotning oilalari va sahobalariga salavot va salomlar bo‘lsin.
Dunyoda baxtli hayot kechirish va oxiratda jannatga erishish har bir musulmonning asosiy maqsadi hisoblanadi. Ushbu ulug‘ maqsad esa Yaratuvchini tanish va Uning buyruqlarini ado etish bilan hosil bo‘ladi. Bu haqda Alloh taolo Qur’oni karimda shunday marhamat qiladi:
وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ
“Men jinlar va insonlarni faqat O‘zimga ibodat qilishlari uchungina yaratdim” (Zoriyat surasi, 56-oyat).
Ibn Abbos roziyallohu anhu ushbu oyati karimani “faqat Meni tanishlari uchungina yaratdim” ma’nosini anglatadi, deb tafsir qilgan.
Alloh taologa ibodat qilishning asl mohiyati ham, U zotni tanishning asosi ham aqoid ilmida bayon qilinganligi bois, bu ilm bilimlarning oliysi va dinning asosi hisoblanadi.
Ushbu asl ilmni o‘rganish va unda bayon qilinganlarga e’tiqod qilish baraka bo‘lsa, undan uzoq bo‘lish esa o‘z-o‘zini qiynab behuda chiranishga, noto‘g‘ri e’tiqod qilib dunyo va oxiratini boy berishga olib boradi. Chunki e’tiqodi noto‘g‘ri kishining ibodatlari qabul bo‘lmaydi. Sof e’tiqoddagi kishining esa qilgan amali ham barakali bo‘ladi, ya’ni, Alloh taolo uning to‘g‘ri e’tiqodi barakatidan ko‘plab mukofotlar ato etadi.
Shuning uchun avvalo dinning asosi hisoblangan aqoid ilmini o‘rganish muhimdir.
Aqoid ilmining lug‘aviy va istilohiy ma’nolari
Aqoid so‘zi lug‘atda “ishonib bog‘langan narsalar” ma’nosini anglatadi. Bu so‘zdan har bir aqli raso va balog‘atga yetgan bandaning qalbini unga mustahkam bog‘lashi lozim bo‘lgan shar’iy-e’tiqodiy hukmlar ko‘zda tutilgan.
Shar’iy hukmlar ikki turga bo‘linadi:
- E’tiqodiy hukmlar
- Amaliy hukmlar
E’tiqodiy hukmlar deganda faqatgina qat’iy ishonishga taalluqli bo‘lgan shar’iy hukmlar tushuniladi.
Amaliy hukmlar deganda qat’iy ishonchdan kelib chiqib bajariladigan amallarni ado etishga taalluqli bo‘lgan shar’iy hukmlar tushuniladi.
Istilohda esa aqoid ilmiga quyidagicha ta’rif berilgan:
دِرَاسَةُ الْأَحْكَامِ الْاِعْتِقَادِيَّةِ فِي الشَّرِيعَةِ الإِسْلَامِيَّةِ
“Islom shari’atidagi e’tiqodiy hukmlarni o‘rganish – aqoid ilmi deyiladi”.
Aqoid ilmining maqsadlari
Aqoid ilmini o‘rganishdan quyidagi maqsadlar ko‘zlanadi:
- Qat’iy dalillar bilan diniy e’tiqodlarni mustahkamlash va ularga bo‘lgan shubhalarni rad etish.
- Boshqalarga ta’lim berib, aniq ishonch darajasiga ko‘tarilish.
- Dunyo va oxirat saodatiga erishish
Abu Mansur Moturidiy ilmiy merosi
Abu Mansur Moturidiy nomi tilga olinganda, butun musulmon olamida e’tirof etilgan ikki aqidaviy ta’limot – ash’ariya va moturidiya ko‘z oldimizda namoyon bo‘ladi.
Imom Moturidiy o‘z asarlari orqali o‘sha davrda islom e’tiqodlariga zid bo‘lgan turli aqidaviy oqim va toifalarga qarshi kurashgan. Ayniqsa, xalifa Ma’mun davrida gullab-yashnagan mu’taziliylarning aqidasi va bid’at amallariga qarshi kurashga umrini sarflagan.
Olimni tadqiq etgan doktor Muhammad as-Salihning taxminicha, Moturidiy 853-yili tug‘ilgan bo‘lishi mumkin. Chunki uning ustozlaridan biri Muhammad ibn Muqotil Roziy 863-yili, Nusayr ibn Yahyo Balxiy esa 882-yili vafot etgan.
Imom Moturudiy 944-yil vafot etgan. Qabri Samarqand yaqinidagi Chokardiza avliyolar qabristonida joylashgan.
Moturidiy aqidasi asoslari
- Allohning sifatlari azaliydir – Ularning ibtidosi yo‘q va ular abadiy mavjud.
- Aql va e’tiqod – Iymon aql orqali qabul qilinadi, ya’ni inson Allohga e’tiqodni aql bilan anglashga qodir.
- Payg‘ambarlarning roʻli – Insonlar Allohning vahiysini tushunishda payg‘ambarlarning yo‘l-yo‘riqlariga muhtojdirlar. Chunki insonning nafsiy xohishlari aqlini chalg‘itishi mumkin, vahiy esa Alloh taoloning aniq va haq buyruqlaridir.
- Ixtiyor va taqdir – Inson Alloh yaratgan imkoniyatlar doirasida o‘z tanlovini amalga oshirish erkinligiga ega.
Alloh barcha amallarni yaratgan, lekin insonning irodasi o‘z tanloviga bog‘liq.
- Iymon va amal – Moturidiylar iymon amallarga bog‘liq emas deb hisoblaydi. Ya’ni, iymon o‘zgarmaydi, faqat taqvo darajasi ortishi yoki kamayishi mumkin.
- Farishtalar va shayton – Farishtalar Allohning itoatkor bandalari bo‘lib, ular gunohdan pok va ma’sumdir. Shayton esa insonning dushmani bo‘lib, uni vasvasa qilib yo‘ldan ozdirishga harakat qiladi.
Moturidiy ta’limoti hanafiy mazhabining fiqhiy asoslariga tayangan holda islomiy aqidaning mantiqiy va dalillarga asoslangan bayonini ta’minlagan. Bu yo‘nalish Qur’on va sunnat asosida shakllangan bo‘lib, u musulmonlar uchun e’tiqodiy yo‘nalishning muhim bo‘g‘inlaridan biri sanaladi.
Imom Moturidiy har bir insonning taqdiri Alloh tomonidan belgilab qoʻyilganiga qaramay, u oʻz xatti-harakatlari uchun javobgardir, deb hisoblaydi. Moturidiy ta’limotiga koʻra, inson imtihonlar uchun yaratilgan. Shu bilan birga, sinovlaridan oʻtishi kerak va toʻgʻri yoʻlni topish uchun harakat qilishi lozim. Har bir qabul qiladigan qarori uning o‘ziga bog‘liq ekanligini ta’kidlaydi.
Bugungi kun
Islom dinini xalqimiz nafaqat diniy ta’limot sifatida qabul qildi, balki uni yangi ilmiy, ma’rifiy pog‘onalarga ko‘tardi. Islomning ilmiy jihatdan yuksalishiga beqiyos hissa qo‘shdi. Natijada, o‘rta asrlarda yashab ijod etgan movarounnahrlik faqih alloma va mutafakkirlardan katta hajmdagi noyob qo‘lyozma manbalar meros bo‘lib qoldi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2023-yil 24 yanvar kuni Oliy Majlisga qilgan Murojaatnomasida ta’kidlaganidek, “…ma’rifatparvar bobolarimiz merosini chuqur o‘rganishimiz kerak. Bu ma’naviy xazinani qancha ko‘p o‘rgansak, bugungi kunda ham bizni tashvishga solayotgan juda ko‘p savollarga to‘g‘ri javob topamiz. Bu bebaho boylikni qancha faol targ‘ib etsak, xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz bugungi tinch va osoyishta hayotning qadrini anglab yetadi”.
Keyingi yillarda yurtimizda muqaddas islom dini rivojiga beqiyos hissa qo‘shgan ulug‘ allomalar hayoti va faoliyati, ularning ma’naviy merosini o‘rganishga qaratilgan alohida e’tibor tufayli Imom Moturidiy va uning moturidiya ta’limoti ham keng tadqiq etilmoqda.
Bugun global dunyoda islom dinini to‘g‘ri anglash va talqin qilish masalasi muhim ahamiyatga ega. Bu borada moturidiya ta’limotining o‘rni beqiyosligi, ilmiy-ma’naviy boy merosi davlat va jamiyat taraqqiyoti, insoniylik tamoiyllariga asoslangani qator xorijiy va mahalliy olimlar tomonidan ham e’tirof etilayotgani ahamiyatli, albatta.
Aslbek UMAROV,
TII 104-guruh talabasi
Foydalanilgan manbalar.
- Kitob at-tavhid, Abu Mansur Moturudiy.
- Kalom ilmi (aqoid), Sayyidmuxtor Oqilov.
- Etiqod durdonalari, Abdulqodir Abdur Rahim.
