Islom shariatida mulkni boshqalarga vaqtincha foydalanishga berish — ijara (اِجَارَة) deb ataladi.
Bu muomala turi Qur’on va Sunnat bilan mustahkamlangan bo‘lib, fiqhiy mazhablarda, xususan hanafiy mazhabda keng o‘rganilgan.
Zamonaviy iqtisodiy munosabatlarda ham ijara institutining o‘rni muhim bo‘lib, u islomiy moliya tizimining asosiy instrumentlaridan biri hisoblanadi.
Ushbu maqolada ijara shartnomasining hanafiy mazhabdagi asoslari, shartlari, turlari va zamonaviy qo‘llanilishi yoritiladi.
Ijara tushunchasi: fiqhiy ta’rifi
Hanafiy fiqhiga ko‘ra, ijara — bu ma’lum bir foyda yoki xizmatni ma’lum haq evaziga vaqtincha berish shartnomasidir.
Ijara faqat mulkning o‘zi emas, balki undan olinadigan foyda (manfaat) ustida tuziladi. Imom Abu Hanifa rohimahullohning ta’rificha:
“Ijara — bu foydani haq evaziga sotishdir.”
Bu yerda “foyda” deganda, masalan, uyda yashash, transport vositasida yurish, yerda dehqonchilik qilish yoki bir kishining mehnati orqali xizmat ko‘rsatish nazarda tutiladi.
Ijara shartnomasining asosiy shartlari (arkonlari)
Hanafiy fuqaholari ijara amalga oshishi uchun quyidagi uch asosiy rukn mavjud bo‘lishini shart qilib qo‘yadilar:
1. Ijara tomonlari — ijara beruvchi va ijaraga oluvchi. Ikkalasi ham aqli sog‘, balog‘atga yetgan, muomala qilish huquqiga ega bo‘lishi kerak.
2. Ijara obyekti (manfaat) — foyda aniq, halol va shariatga zid bo‘lmagan bo‘lishi lozim.
3. Ijaraga to‘lanadigan haq (ujra) — to‘lov miqdori, muddati va usuli aniqlangan bo‘lishi kerak.
Ijara turlari hanafiy fiqhida
Hanafiy mazhabida ijara ikki asosiy turga bo‘linadi:
1. Ayn ijara (bino, yer, asbob-uskuna ijarasi): moddiy narsa ijaraga beriladi, lekin maqsad undan foyda olish.
2. Amal ijara (xizmat ijarasi): insonning mehnati yoki malakasi ijaraga olinadi.
Mehnat ijarasi shar’an joiz, lekin xizmat to‘liq aniqlangan bo‘lishi kerak: vazifasi, muddati, joyi va haq miqdori.
Ijara va ribo o‘rtasidagi tafovut
Islomda ribo harom qilingan bo‘lsa-da, ijara halol sanaladi. Sababi:
– Ijarada haq — foyda uchun to‘lanadi, kapital ustidan emas.
– Ijarada risk, mas’uliyat va mulkchilik shartnomani tuzgan tomonlar orasida adolatli taqsimlanadi.
– Foyda to‘liq manfaatga qarab baholanadi, kapital ustiga belgilangan ortiqcha foyda olinmaydi.
Shuning uchun hanafiy fuqaholari ijara orqali foydalanishni halol ko‘radi, lekin shartlar noaniq bo‘lsa, u haromga aylanadi.
Zamonaviy ijaraning shariatdagi o‘rni
Bugungi kunda ijara asosida quyidagi islomiy moliya mahsulotlari shakllangan:
– Ijara muntahiya bittamlik – muddati tugagach mulk mijozga o‘tadi.
– Ijara va iqtina – to‘lovlar tugagach, mijoz mulkni xarid qilib oladi.
– Operatsion ijara – oddiy ijara; mulk egaligi mulkdorda qoladi.
Bu usullar Hanafiy fiqhida mavjud bo‘lgan asosiy qoidalar asosida shakllangan.
Xulosa o’rnida aytish mumkinki, ijara — islom iqtisodiy muomalalarining muhim institutlaridan biri bo‘lib, hanafiy mazhabida uning asoslari puxta yoritilgan.
Bugungi kundagi ijara asosidagi moliyaviy vositalar (masalan, islomiy lizing) ham aynan fiqhiy ijara tushunchasiga tayangan.
Shariatga muvofiq ijaraviy bitimlar tuzishda hanafiy fuqaholarining asarlariga tayanish nihoyatda muhimdir.
Toshkent islom instituti 402-guruh talabasi
Solijonov Abdulqahhor
