Islom dini Alloh taoloning bandalariga bergan eng ulug‘ ne’matlardan biridir. Bu din johillik va zulmatga qarshi nur bo‘lib, insoniyatga adolat, tartib, ma’naviyat va haqiqiy erkinlikni olib kelgan. Islom tarixining ilk davrlaridan boshlab, unga bo‘lgan dushmanlik turli shakllarda namoyon bo‘lib kelgan. Dinga nisbatan ochiq-oydin hujumlar bilan bir qatorda, uning ichiga singdirilgan buzilishlar, ya’ni bid’at va xurofotlar ham musulmon jamiyatining birligi, e’tiqodi va ma’naviyatiga katta xavf solib kelgan.
Aynan mana shunday muammolar yuzasidan hanafiylik manbalarida boy va chuqur ilmiy mulohazalar mavjud. Bu mazhab tarixiy jarayonda nafaqat fiqhiy masalalarni hal etgan, balki aqidaviy tozalikni saqlashda ham muhim rol o‘ynagan. Imom Abu Hanifa va uning izdoshlari – Imom Abu Yusuf, Imom Muhammad, keyinchalik esa Saraxsiy, Bazdaviy, Kasaniy, Ibn Obidin, Taftazoniy kabi allomalar bid’at va xurofotga qarshi qat’iy raddiyalarni bayon qilganlar. Ular bid’atni faqat yangi paydo bo‘lgan narsa sifatida emas, balki Rasululloh ﷺ va sahobalar amaliyotiga zid tarzda diniy tus berilgan har qanday yangilik sifatida tariflaganlar.
Bid’at tushunchasining o‘zi lug‘aviy va shar’iy jihatdan farqlanadi. Lug‘aviy ma’noda u “yangilik” bo‘lsa, shar’iy istilohda esa u – din nomidan kiritilgan, ammo aslo shariatda asoslanmagan amal yoki e’tiqoddir. Ayniqsa, diniy amal sifatida kiritilgan har qanday yangilik, agar u Rasululloh ﷺ va salaflar davrida bo‘lmagan bo‘lsa, unga bid’at deb qaralgan. Hanafiy ulamolari bu masalada “dalilga asoslangan baholash” tamoyiliga qat’iy rioya qilganlar. Yangi paydo bo‘lgan amal shariatga muvofiq bo‘lsa va dinning maqsadlariga xizmat qilsa, uni shunchaki yangilik deb atashgan, bid’at emas. Biroq ibodat yoki e’tiqod sifatida qo‘shimcha kiritilgan amal, shariat asoslariga zid bo‘lsa, bu – bid’at va zalolat sifatida baholangan.
Xurofot esa ko‘proq ommaviy ongda ildiz otgan, ilmiy asosdan yiroq irim-sirimlar, dinga nisbat berilgan urf-odatlardan iborat bo‘lib, ulamolar tomonidan ommaviy johillik natijasi sifatida talqin qilingan. Qabr ustiga qora mato bog‘lash, yulduzlar ta’sirida taqdir o‘zgaradi, deb ishonish, muqaddaslik atributlarini odamlar tomonidan ixtiro qilish – bularning barchasi xurofotga kiradi. Hanafiylar bu kabi urf-odatlarni tanqid qilish barobarida, ularni yo‘qotishning yagona yo‘li sifatida islomiy ilm, hujjat va dalil asosidagi ma’rifatni ilgari surganlar.
Hanafiy manbalarida bid’at va sunnat o‘rtasidagi chegaralar aniq belgilanadi. Sunnat – Rasululloh ﷺ tomonidan doimiy ado etilgan va sahobalar tomonidan davom ettirilgan amallar majmuasidir. Hanafiy ulamolari sunnatni “muakkada” va “g‘ayri muakkada”, ba’zan esa “zavaid” deb tasniflab, unga ergashish darajalarini belgilaganlar. Bid’at esa, ushbu manbalarga zid, yangilik deb kiritilgan va din deb talqin qilingan har qanday amal sifatida rad etilgan.
Bugungi kunda esa, ayniqsa axborot makonining cheksizligi, diniy savodsizlikning ko‘pligi va soxta da’vatchilarning faoliyati natijasida, jamiyatda bid’at va xurofot yana kuchaymoqda. Ko‘plab yoshlar sunnatni unutib, dinga aloqasi bo‘lmagan amaliyotlarga berilib ketmoqda. Shunday vaziyatda hanafiy ulamolarining merosi bebaho xazinadir. Ayniqsa, bid’atga qarshi fatvolar, fiqhiy qoidalar va aqidaviy raddiyalar zamonaviy muhitda e’tiqodiy mustahkamlikni tiklashda asosiy vosita bo‘la oladi.
Shu bois, bugungi kunda hanafiylik merosidan foydalanish, uni zamonaviy da’vat, ta’lim-tarbiya, ijtimoiy islohot va e’tiqodiy barqarorlik yo‘lida ishlatish zarur. Bid’at va xurofotga qarshi kurash faqat rad etishdan iborat emas – bu, avvalo, ilmiy, sabrli va dalilli yondashuv orqali ma’naviy uyg‘onishni amalga oshirishdir. Hanafiy ulamolari bu borada namunaviy iz qoldirganlar. Ularga ergashish bugungi islomiy dunyo uchun ham zarurat, ham mas’uliyatdir.
Toshkent Islom instituti talabasi
Imron Xolmirzayev
