Tasavvuf ilmi islom tarixining eng chuqur va boy sohalaridan biridir. Bu yo‘l ruhiy poklik, qalb tarbiyasi va ilohiy haqiqatga yetishish sari intilishni ifodalaydi. Movarounnahrda yashab ijod qilgan yirik mutasavviflardan biri —Shayx Najmiddin Kubro tasavvuf tafakkurining buyuk namoyandasi sifatida tanilgan. U asos solgan Kubroviya tariqati tasavvuf tarixida chuqur iz qoldirgan. Najmiddin Kubroning ilmiy-ma’naviy merosi orasida “Favoihul jamal va favatihul jalal” asari alohida o‘rin egallaydi. Ushbu asar o‘z davrida ham, bugungi kunda ham tasavvuf ahli orasida yuksak qadrlanadi.
“Favoihul jamal va favatihul jalal” so‘zma-so‘z tarjima qilganda “Go‘zallik shabadasi va ulug‘lik ochqichlari” degan ma’noni bildiradi. Bu nom asarning mazmuniga chuqur mos keladi: unda Alloh taoloning jamol (go‘zallik) va jalol (ulug‘lik, qudrat) sifati asosida yaratilgan borliq va inson qalbi sirlarini sharhlashga urinish mavjud.
Asar tasavvufiy tafsir xususiyatiga ega bo‘lib, Qur’on oyatlarining botiniy (ichki, ruhiy) ma’nolarini yoritishga bag‘ishlangan. Shayx Kubro har bir oyatni faqat zohiriy tafsir bilan cheklab qo‘ymay, uni muridlar qalbiga qanday ta’sir etishini tushuntirib beradi.
Najmiddin Kubro asarida Allohning “jamol” va “jalol” sifatlariga alohida urg‘u beradi. Jamol — ilohiy go‘zallik, mehr, muhabbat, yengillik va noziklik bilan bog‘liq bo‘lsa, jalol — qudrat, buyuklik, azamat va qo‘rquv uyg‘otuvchi jihatlar bilan ifodalanadi. Shayxga ko‘ra, inson kamoloti ushbu ikki sifatni idrok etib, o‘z qalbida uyg‘unlashtirish orqali sodir bo‘ladi.
Asarda salik — ya’ni Allohga yaqinlashishga intilayotgan shaxs — qalbini poklab, nafsni jilovlash orqali ilohiy haqiqatni idrok etishi mumkinligi ta’kidlanadi. Najmiddin Kubro qalbni “ko‘zgu”ga qiyoslaydi; u qanchalik pok bo‘lsa, Allohning jamoli unda shunchalik ravshan aks etadi.
Asar Qur’on oyatlariga tayangan holda yozilgan bo‘lib, ular orqali inson qalbining holatlari, Alloh bilan bog‘lanish yo‘llari, ruhiy sayr maqomlari tushuntiriladi. Bu tafsirlar oddiy mantiqiy izohdan ko‘ra, irfoniy mulohazalar, shaxsiy ruhiy tajriba va ishq orqali ilohiy haqiqatni anglash bilan bog‘liq.
“Favoihul jamal va favatihul jalal” o‘z uslubiga ko‘ra sof tasavvufiy-irfoniy risola hisoblanadi. Unda ramziy obrazlar, ruhiy holatlarni tasvirlash, ilohiy nur, ishq, haqiqat va ma’rifat atrofida yuksak falsafiy mulohazalar mavjud. Matn arab tilida yozilgan bo‘lib, ko‘plab Qur’on oyatlari, hadislar va avliyolar hikmatlari bilan boyitilgan.
Shayx asarda muridlar uchun amaliy ko‘rsatmalar ham beradi — masalan, zikr qilish tartibi, tavba, murshidga itoat, xayolni tozalash, qalbda Allohning jamolini his etish haqida.
Bu asar tasavvuf ilmining irfoniy tafsir maktabi rivojida muhim o‘rin egallaydi. Najmiddin Kubroning tafsir uslubi keyinchalik boshqa mashhur mutasavviflar, xususan, Fahriddin Ato, Sayyid Ali Hamadoniy, Abdurazzoq Koshoniy, hatto Jomiy kabi allomalarga ta’sir ko‘rsatgan.
“Favoihul jamal va favatihul jalal” asari nafaqat diniy risola sifatida, balki falsafiy-tasavvufiy tafakkur namunasi sifatida ham ilm ahli tomonidan chuqur o‘rganiladi.
“Favoihul jamal va favatihul jalal” – Najmiddin Kubro tomonidan yozilgan ulkan tasavvufiy merosdir. U Qur’onning ruhiy-ichki ma’nolarini ochishga, inson qalbining Allohga yetishish yo‘lidagi sayrini ifodalashga bag‘ishlangan. Asar bugungi kunda ham ruhiy poklanish, ma’naviy yuksalish va ma’rifatli yashash istagidagi kishilar uchun bebaho manbadir.
Yoshlar bilan ishlash,
ma’naviyat va ma’rifat bo‘limi boshlig‘i
B.PARPIYEV
