Таржима инсоният фаолиятининг энг қадимий турларидан бири бўлиб, у туфайли биз инсоният тараққиёти тарихини барча тафсилотлари билан очиқ-ойдин тасаввур этамиз. Таржима халқлар ўртасидаги дўстлик, қардошлик ва ҳамкорлик манфаатларига, улар ўртасидаги иқтисодий-сиёсий, илмий, маданий ва адабий алоқаларнинг кенгайишига хизмат қилувчи қудратли қуролдир. Таржима турли халқлар адабиётларининг ўзаро алоқаси ва бир-бирига таъсири жараёнини тезлаштиради. Таржимавий асарлар туфайли китобхонлар жаҳон адабиёти дурдоналаридан баҳраманд бўладилар, уларнинг эстетик туйғулари ошади, дидлари ўсади, уларда гўзал нарсалар ҳақида тушунчалар ҳосил булади. Таржима борасида сўз кетганда, албатта, диний манба ва адабиётларни таржима қилиш билан боғлиқ услуб ва ҳаттоки шаръий ҳукмлар ҳам эътибор марказига чиқади. Зеро, дин инсон ҳаётининг дастури ва ҳис туйғулари масдаридир. Юртимизда Ислом динига эътиқод қилувчи мусулмонлар 90 фоизни ташкил қилади. Шундай экан таржима борасида, айнан Ислом динига оид араб тилидаги манба ва маълумотларни таржима қилиш мажбурияти сезиларли даражада ўрин эгаллайди. Ислом дини манбаларининг асоси бу сўзсиз Қуръондир. Унинг маъноларини таржима қилиш бошқа ҳар қандай таржима олдида масъулияти ва мураккаблиги билан сезиларли фарқ қилади. Зеро, Қуръон таржимаси бу Қуръон бўлмайди. Чунки, “Қуръон Аллоҳ таолонинг Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламга ваҳий орқали нозил қилган тавотир ила нақл қилинган, ибодатда ўқиладиган ожиз қолдирувчи каломдир”. Унинг ожиз қолдирувчилик хусусияти араб тилида ўз асл ҳолида қолади. Зеро, таржимон таржима жараёнида ўз фикр мулоҳазаси билан ёндашгани ҳолида, унинг маъносини бир томонга тортади ва бошқа ботиний маъноларини йўқотиб қўяди. Ибодатда ўқилиш шарти ҳам фақат араб тилидаги Қуръонга хосдир. Шундай бўлса ҳам Қуръон таржимаси ва тафсири зарурдир ва бу мана неча йиллар давомида амалга оширилган савобли амаллардандир. Расуллуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳадислари борасида ҳам шунга яқин фикр билдириш мумкин. Ҳадисларни таржима қилишда Қуръончалик шарт ва мажбурият қўйилмаса ҳам, баъзи муташобиҳ хабарлар олдидаги ожизлик, ҳадис таржимаси ҳам бутунлай шаръий ҳукм ёки баъзи мажбуриятлардан ҳоли эмаслигини билдиради. Хулоса ўрнида, албатта, биз мусулмонлар учун муқаддас динимиз эътиқодини, шаръий ҳукмларини ва одобларини ўз тилимизда бемалол тушунишимиз учун замин яратган олиму-уламоларимиз, катта устозларимиз ва домлаларимизнинг таржима ва бошқа барча хизматлари учун миннатдормиз, десак мақсадга мувофиқ бўлади. Зеро, улар мазкур савобли, шу билан бирга масъулиятли ишда пешқадам бўлдилар ва меҳнат қилдилар. Аллоҳ таоло барчамизни савобли ишларда бардавом қилсин! Тошкент ислом институти битирувчиси Аҳмаджонов Иброҳим 329

Бугунги глобаллашув шароитида дунё янгиликларини ўрганиш ва уларни синтез қилиш, оқини қорасидан ажратиб бориш, албатта, муҳим фаолиятдир. Зеро, дунёда бўлаётган жараёнларга эътиборсиз қолиб, кўз юмиб бўлмайди. Аллоҳ таолонинг иродаси ила дунёда Одам фарзандлари турли миллат ва элат вакилларига ажратилган. Уларни бир-бирларидан ажратувчи энг асосий восита бу тилдир. Тиллар бошқаларидан шунчалик даражада фарқланиб кетганки, уларни узоқ ва чуқур ўрганишларсиз тушуниб, англаб бўлмайди. Шунинг учун ҳам ўз тилидан бошқа тилларни билувчилар жамиятда унчалик кўп учрайвермайди, балки баъзилар бир нечта тилларни билса, бошқалари ундан бошқаларини ўзлаштирган бўлади, ва бошқа тоифа эса фақатгина маҳаллий тилинигина билади холос. Лекин, уларнинг дунё янгиликларидан бир хил хабардор бўлишга ҳақлари бор ва бу борада улар тенгдирлар. Шундай экан фақат бир гина йўл, яъни турли хил тилларда келаётган маълумотларни маҳаллий тилга таржима қилиш ва жамиятнинг барча қатлам вакиллари учун тақдим қилиш зарур бўлади. Бундан маълум бўладики, таржимонларнинг, яъни касб юзасидан эмас, балки таржима қилишга салоҳиятли бўлган шахсларнинг жамият ҳаётидаги ўрни аҳамиятлидир. Аслида таржимадан кўзланган мақсад – хорижий тил лисоний воситалари ёрдамида яратилган матн ёки нутқни она тили материали асосида қайта яратишдан иборатдир. Бунинг учун таржимон, биринчи навбатда, асл нусхани тўла-тўкис идрок этиши, сўнгра уни ўз тилида беками-кўст қайта ифодалаши даркор. Муаллиф бермоқчи бўлган маълумот ёки яратган воқеъликни тўлалигича идрок этиш учун таржимон кенг мушоҳада қувватига эга бўлгани ҳолда, асар таркибидаги лисоний воситаларнинг мазмуний ва услубий-эстетик жиҳатларини тўғри англаши, шу билан бирга муаллиф назарда тутган бош ғояни, унинг ният ва мақсадларини. очиқ-ойдин кўзга ташланиб турган воқеа-ҳодисалар тасвиридан ташқари яна матн ортида турган воқеъликни, бир сўз билан айтганда нафақат лисоний, балки ғайрилисоний омилларни ҳам тўла-тўкис тасаввур этиши зарур. Токи натижа шундай бўлсинки, аслият ўз ўқувчи ёки тингловчисига қандай тушунча ёки завқ бахш этса, унинг таржимаси ҳам асарни аслиятда мутолаа қила олмайдиган ўқувчи ёки эшитувчига худди шундай таассурот инъом этсин. Таржимада нуқсонларни кўрган шахс аслни саёзликда айблайди, ёки умуман ундаги ғояга қарши фикр пайдо қилади. Натижада асл асардан кўзланган мақсад амалга ошмайди, балки тескари таъсир кўрсата бошлайди. Шунинг учун ҳам таржиманинг маълумотлар алмашинуви жараёнларида аҳамияти жуда каттадир. Мазкур фикрларни хулосаси ўлароқ айтиш мумкинки, барча илмлар қатори таржимонлик илми ёки тил ўрганиш ҳар доимгидан кўра бугунги глобаллашув шароитида энг муҳим вазифалардандир. Тошкент ислом институти битирувчиси Иброҳим Аҳмаджонов 226

Ширк тушунчаси ҳақидаги шаръий манбалардаги эътиқодий нуқтаи назарда ёритилган таърифларига, маъноларига ўтишдан олдин унинг илмий эътиборда шаклланган таърифини келтириб ўтсак. Шарқшунос олимлар наздида ширк – арабча شرك сўзидан тўғридан-тўғри, таржима қилинмасдан олинган истилоҳ бўлиб, ислом динидаги политеизм консепсиясидир. Монотеизмни уқтирувчи тавҳид тушунчасига тескари маънодадир. Ширк — Аллоҳнинг шериги бор деб билиш, кўпхудолилик. Исломга кўра, Аллоҳдан бошқа “илоҳ”ларга, шунингдек, бутлар ва одамларга сиғиниш катта гуноҳ, куфр ҳисобланади. Аллоҳдан ўзгага топинувчилар мушрикдирлар. Қуръонга кўра, ширк кечирилмайдиган гуноҳ ҳисобланади. Истеъмолда кофирни мушрик, мушрикни кофир, деб аташ ҳолатлари ҳам мавжуд. Берилган мазкур таъриф луғавий жиҳатдан тўғри бўлса ҳам, ширкнинг ҳақиқатини тўла очиб бера олмайди. Шунинг учун ҳам шаръий манбаларда келган ширк таърифларини келтириш мақсадга мувофиқ бўлади. Умумий маънода ширкнинг ҳақиқати, инсон Аллоҳ Ўзининг Олий Зотига хос қилган ҳамда бандаликка вазифа қилган сифат ва амалларни бошқа махлуқни рози қилиш учун, унга нисбат беришдир. Мисол учун, ўша махлуққа сажда қилиши, унга атаб жонлиқ сўйиши, назр қилиши, шиддатга тушганда ёки мусибатда ёрдам сўраши ва уни ҳар жойда хозиру нозир, деб эътиқод қилиши ҳамда тасарруф қудрати бор, деб ўйлашдир. Буларнинг ҳаммаси ширкдир. Имом Валиюллоҳ Деҳлавий раҳматуллоҳи алайҳ ширкнинг ҳақиқати – Инсоннинг баъзи улуғлаштирилган одамлардан содир бўлган ажойиб ишларини унинг камолот сифатларига эга бўлгани учун содир бўлди. Чунки бу нарса башар жинсидан содир бўлиши мумкин эмас эди. Балки Аллоҳга хос эди. Бу хусусият Аллоҳдан бошқада йўқ бўлиб, У бошқа эса ўз зотида фано бўлур, фақат Аллоҳнинггина зоти қолур”, деб эътиқод қилишидир, дейди. Яъни, қайсидир бир одамда ёки ҳайвон, дарахт каби махлуқотларда қандайдир ғайриоддий ишнинг содир бўлганини кўриб, бу Худодир, чунки Худодан бошқа нарса бундай ғайриоддий ишни амалга ошира олмайди, демак бу (одам ёки ҳайвон, дарахт каби махлуқ) Худо дейишлик ширк дея таъриф берилган. Бошқа манбалардаги ширк таърифларининг умумий қисми “Ширк Аллоҳ таолога хос бўлган сифатларни Ундан ўзгага собит қилишдир” деган фикрда жамланади. Мисоли, оламда “Бўл!” дейиш билан бўладиган ирода ила тасарруф қилиш, ҳис қилиш аъзолари билан касб қилинмаган зотий илмга эга бўлиш, ақл, ваҳий, илҳом ва шунга ўхшашлар. Ёки беморга шифо бериш, бировни лаънатлаш, ундан рози бўлмаса бемор, фақир, бадбахт бўлиб қолишини, бировга раҳматини кўрсатса ўша раҳмат туфайли бой, соғ, бахтиёр бўлиб қолишини эътиқод қилишдир. Зеро, мушриклар Аллоҳга жисмларни яратишда ва катта ишларни қилишда бировни шерик қилишмас эдилар. Балки, розиликни, бахтга эришишни ёки соғайиб кетишни қандайдир тош, дарахт, ҳайвон ёки инсондан содир бўлади деб билиш дея ишонишар эди. Лекин, ширк тўғрисидаги юқоридаги келтирилган мулоҳазалар ҳам унинг ҳақиқий шаръий таърифи ва баёни эмас. Балки, улар, ширкка келтирилган мисоллардир. Чунки, ширк фақат Аллоҳ таолога хос бўлган сифат ва ишларидагина бўлмайди. Балки, Аллоҳ таолонинг зотида ҳам бўлади. Гоҳида сифатларида, гоҳида исмларида, гоҳида ишларида, гоҳида ҳукмларида бўлади. Бунга тавҳиднинг таърифида ишора бор: “Инсон Аллоҳ таолога ширк келтиришнинг барча кўринишларидан ўзини сақлаб, Аллоҳ таолони Зотида ҳам, сифатларида ҳам, феълларида ҳам, исмларида ҳам, ҳукмларида ҳам шериги йўқ, яккаю ёлғиз эканлигига эътиқод қилиши тавҳид деб аталади”. Демак, шунга кўра ширкнинг шаръий тушунчаси – Махлуқни Роббил оламийнга беш ишдан бирида тенглаштиришдир. Яъни, Аллоҳнинг зотида, сифатларида, исмларида, ишларида ва ҳукмларида шерига бор, деб эътиқод қилишдир. Аллоҳ таборака ва таоло “Шуаро” сурасида мушрикларнинг қиёмат куни қиладиган эътирофлари ҳақида ҳикоя қилиб, шундай дейди: “Аллоҳга қасамки, биз очиқ-ойдин залолатда бўлган эканмиз. Чунки, сизларни Роббил оламийнга тенглаштирар эдик”. Демак, умумий хулоса сифатида айтиш мумкин, мазкур беш ишдан қай бирида бўлса ҳам, бошқани Роббил оламийнга тенглаштириш, шерик килиш “ширк”дир. Ширк эса, Аллоҳ таоло томонидан кечирилмас гуноҳ эканлиги манбаларда собитдир. Шундай экан ширкдан сақланиш, ҳар бир ишимизда ниятимизни тўғрилаб, ширкнинг ҳар қандай кўринишларидан сақланган ҳолатда эътиқодда бўлишимиз лозим ва шартдир. Аллоҳ таоло фақат Ўзига ибодат қилишдек мақомда бардавом қилсин! Омин! Тошкент Ислом институти талабаси Низаматдинов Есенгелди 207

Бугунги кунга келиб илм-фан юқорилаб бормоқда. Бир аср олдин инсонлар ҳатто тасаввур этиб бўлмайдиган нарсалар ҳозирда оддий нарсаларга айланмоқда. Тиббиёт соҳаси ҳам шулар жумласидандир. Жарроҳлик йўли билан касалларни даволаш тиббиёт соҳаларидан ҳисобланади. Мусулмон кишига зарар бераётган касаллигини жарроҳлик йўли билан кетказиш жоиз. Далил: “Шунинг учун ҳам Бани Исроилга: “Ким бир жонни ноҳақдан ёки ер юзида фасод қилмаса ҳам ўлдирса, худди ҳамма одамларни ўлдирган бўлади. Ким уни тирилтирса, худди ҳамма одамларни тирилтиргандек бўлади” , деб ёздик….”(Моида сураси, 32) Яъни Аллоҳ таоло инсонларга ҳаёт бахш этган ҳамда ҳалокатдан қутқариб қолганларни мақтади. “Жобир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Убай ибн Каъбга табибни юбордилар Бас, табиб ундан суякни кесдилар. Сўнгра уни куйдирди”,- дедилар.” Лекин, тиббий жарроҳлик усулининг мубоҳлиги мутлақо мубоҳ дегани эмас. Бунинг ўзига яраша шартлари ҳамда қайдлари бор. Булар фиқҳ ва усул уламолари томонидан жорий қилинган. Улар саккизта бўлиб, қуйидагилар: 1. Жарроҳлик йўли ислом динида жорий қилинган бўлиши; 2. Бемор бу усулга муҳтож бўлганлиги; 3. Беморнинг ўзи бунга рози бўлиши; 4. Жарроҳ ва ёрдамчилари ўз маъсулиятларини тўла билиб англаши; 5. Жарроҳ жарроҳлик йўли муваффақиятли тугашига ишончи комил бўлиши; 6. Касаллик ўрнига бошқа енгилроқ зарар келиб чиқмаслиги; 7. Жарроҳлик учун беморни тайёрлаб бориши; 8. Жарроҳлик амалиётидан кейин беморнинг ҳолати олдинги ҳолатидан ҳам ёмонроқ бўлиб кетмаслиги. Биринчи шарт юқоридаги ҳадисда келганидек Ислом динининг аввалида жорий бўлган бўлиши керак. Иккинчиси ва учинчи шарт беморга, тўртинчи ва бешинчилари табибга. Қолган учтаси эса касалликга тегишли бўлади. Ҳозирда мусулмонлар орасида ҳам чиройли бўлиш учун жарроҳлик йўли (пластик операциялар) урфга айланди. Шуни эслатиб ўтиш лозимки, пластик операциялар икки қисмга бўлинади. Улар қуйидагилар: – Зарурий пластик операциялар. Майиб-мажруҳликни даволашда қилинадиган. – Гўзаллашиш учун пластик операциялар. Бунда зарурат ҳам ҳожат ҳам бўлмай, фақатгина, тўғирлаш ва янада чиройли бўлиш учунгина қилинади. Тиббиёт олимлари жарроҳликни (пластик операция)ни икки турга тақсимлашган: – Зарурий. Инсоннинг ташқи кўринишидаги, ёки юзидаги нуқсонларни даволаш учун қилинади. Масалан: Урушлардаги ҳодисадан сўнг нуқсонлар. Бу фуқаҳолар наздида ислом аввалида жорий бўлган турга мансуб. Оқибати муваффақиятли бўлиши кафолатланмайди. Бунда тажрибали жарроҳлар уни бу фикридан қайтариб, оқибати доимо яхши бўлмаслигини тушунтиради. Операция қилиниши зарур бўлган нуқсонларни тиббиётчилар қуйидагича тақсимлаган: 1. Туғма ёки бирор касалликдан кейин орттириб олинган. 2. Кейинчалик пайдо бўлган ё бўлмаса, бахтсиз ҳодисалардан кейинги нуқсонлар .Бу операция қилинишини тақозо қилган турдир, яъни жоиз бўлади. Агарчи яхшиланиш ва чиройликлашиш учун бўлса ҳам. Сабаблари қуйидагилар: – Бу айблар ҳиссий ва маънавий зарарни қамраб олгани учун. – Бу операциялар қуйидаги ишлар бўлгани учун Аллоҳнинг яратганини ўзгартиришга кирмайди: 1) Ўзгартиришни тақозо қиладиган зарурат борлиги. Бу эса Қуръонда келган ҳаром қилинганлар сафига кирмайди. Имом Нававий раҳимаҳуллоҳ : “Агарда тишни айбини даволаш учун Уни ўзгартиришга эҳтиёж туғилса, бунинг зарари йўқ (Аллоҳнинг яратганини ўзгартиришга кирмайди)” , -деганлар. Ҳаром қилингани эса янада ҳуснга зиёдалик қилишдир. 2) Бу ишлар Аллоҳнинг яратганини қасддан ўзгартириш бўлмаган операциялардандир. Зероки, мақсади зарарни йўқотишдир. Бунинг орқасидан яхшиланиш ҳамда чиройли бўлса ҳам. 3) Бу Аллоҳнинг яратганини ўзгартирмайдиган операциялардан. Балки, Аллоҳнинг яратгани қайтариш бўлади. Туғма ортиқча аъзоларни жарроҳлик йўли орқали олиб ташлаш жоизлиги тўғрисида ўтган ва ҳозирги фақиҳ уламолар ўртасида ихтилофлар бор. Мулоҳаза қилиб кўрилса, кўпчиликларининг сўзи ортиқча бармоқ ҳақидадир. Кўпчилик ҳанафийлар: “Киши ортиқча бармоғини олиб ташламоқчи бўлса, бунинг натижасида соғлигига зарар етиб, ўладиган бўлса, бу ишга рухсат берилмайди. Агарда охири муваффақиятли тугашига табиблар кафолат берса, бу ишнинг зарари йўқ”,- деганлар. Қози Иёз эса: “Ортиқча аъзоларни кесиш, суғириш жоиз...

Бидъат-хурофотнинг исломга ва мусулмон жамиятига етказадиган катта хатарлари, оғир оқибатлари ва хавфли зарарлари мавжуд. Шу вақтгача пайдо бўлган турли диний фирқа ва гуруҳларнинг келиб чиқишига бидъат сабаб бўлганлигининг ўзи унинг нақадар хавфли иллат эканлигини билдиради. Бидъат-хурофотнинг жамият учун келтирадиган иқтисодий-ижтимоий зарарларидан саноқлиларини келтириш билан кифояланамиз: Бидъатчи тушунчасининг бузуқлиги. У яхшиликни ёмон деб, ёмонликни яхши деб билади. Суннатни бидъат деб, бидъатни суннат деб билади. Ҳузайфа ибн ал-Яман розияллоҳу анҳу айтади: “Бидъат шунчалар тарқаб кетадики, агар мабодо бир бидъат тарк қилинса: “Суннат тарк қилинди” дейишади. Бидъатчининг гувоҳлиги ва ривояти қабул қилинмаслиги. Муҳаддис, фақиҳлар ва усул уламолари бидъати билан куфр келтирган бидъатчининг ривояти қабул қилинмаслигига ижмоъ қилишган. Бидъати билан куфр келтирмаган бидъатчининг ривоятини қабул қилиш борасида турли фикр билдирганлар. Имом Нававий: “Агар бидъатчининг ривояти бидъатга чорламаса, унинг ривояти қабул қилинади. Агар чорласа қабул қилинмайди”. Бидъатчи ўз гуноҳи ва унга эргашганларнинг гуноҳини гарданига олади. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу бу ҳақида шундай дейди: “Расулуллоҳ соллалоҳу алайҳи васаллам айтдилар: “Ким ҳидоятга чақирса унга эргашганларнинг ажри каби ажр унга берилади. Унга эргашганларнинг ажридан ҳеч нарса озаймайди. Ким залолатга чақирса, эргашганларнинг гуноҳичалик гуноҳ унга берилади. Унга эргашганларнинг гуноҳидан ҳеч нарса озайтирилмайди”. Муслим ривояти. Бидъатчи бидъат ишларини тўхтатмагунича унинг тавбаси қабул қилинмайди. Бидъатнинг тарқалиши суннат амалларининг йўқолиб кетишига олиб боради натижада мусулмонларни диннинг тўғри йўлини англашида ноаниқликлар юзага келади. Бидъат ширкка олиб боради ва исломдан чиқаради. Агар мусулмонлар қабристонда ширк амалини бажараётган бўлса, бу ўзлари маъқуллаган ва ашаддий суфийларидан кўриб олган бидъатлари амаллардир. Бидъат инсонлар ҳаётига жоҳилият асрини қайтариб олиб киради. Халқ ичида парокандалик ва низоларни уйғотади. Шунда ҳар бир фирқа ўзиникини бошқа фирқаникидан тўғри ва яхши деб ҳисоблайди. Аллоҳ Таоло улар ҳақида шундай дейди: “Ҳар фирқа ўз ҳузуридаги нарса ила ҳурсанддирлар”. Мўминун сурасининг 53-оятида “Бошқа йўлларга эргашманг! Бас сизни унинг йўлидан адаштирмасинлар”. Айни шу нарса катта-катта уруш-жанжал, қон тўкилишлар, хўрлашлар, жабру-зулмларни келтириб чиқаради. Суннат эса инсонларни бирлаштиради, қалбларини бир-бирига боғлайди. Натижада Аллоҳ Таолонинг “Барчангиз Аллоҳнинг ипини маҳкам тутинг ва бўлиниб кетманг” деган сўзига ўхшаб бир йўлдаги ва бир диндаги аҳил оға-инига айланишади. Бидъат шаҳвоний амаллардан хам хатарлироқдир. Чунки шахватпараст кимса маъсият эканлигини билса гуноҳлари учун тавба қилиб қайтади. Бидъатчи эса ўзини ибодатдаман, яхшилик қиляпман, тўғри йўлдаман деб ўйлайди. Аллоҳ Таоло уларни қуйидаги сўзларида шундай таърифлайди: “Сен: “Сизга амаллари юзасидан энг зиёнкорларнинг хабарини берайми? Улар бу дунё ҳаётидаёқ сайъ-ҳаракатлари ботил бўлган, ўзлари эса, гўзал иш қиляпман, деб ҳисоблайдиганлардир”-дегин”. Бидъат инсонларни Аллоҳнинг динидан тўсади. Кофирларни исломга киришига монеълик қилади. Агар мусулмон бўлмаган ва исломни ҳақиқатини билмаган инсон кўп мусулмонларнинг бажараётган жоҳилона, бидъат-хурофот амалларини, бемаъни расм-русумларни кўрса, бу ислом экан, дин шунақа бидъат ва залолат амалларга буюрар экан деб ўйлайди. Айни шу нарса уни ислом динини қабул қилишдан қайтаради. Кофирликдан воз кечиб ислом динини қабул қилган янги мусулмонлар ҳали динни ўрганиб улгурмай, диний амал деган ўйда бидъатчини бидъат амалларини ихлос билан қила бошлайди. Шунда исломни қабул қилган янги мусулмон куфрга олиб борадиган бидъатларни содир этиб қўяди. Бир куфрдан воз кечиб иккинчи куфрга кириб қолади. 4-курс талабаси Сайфуддинова Маҳфуза 260