Қарз масалалари ҳар қандай даврда ва маконда ўзининг аҳамиятини йўқотмайди. Зеро, инсон бошқалар билан иқтисодий алоқа қилар экан албатта, бунда қарз олди-бердиси муҳим ўрин эгаллайди. Шунинг учун ҳам ислом шариати мазкур масалани батафсил баён қилиб ҳукмларни жорий қилган. Қарз масаласида Қуръони каримда “Бақара” сурасининг 282-283-оятларида зикр қилинади:      Эй иймон келтирганлар! Маълум муддатга қарз олди-берди қилган вақтингизда, уни ёзиб қўйинг. Орангизда бир ёзувчи адолат билан ёзсин. Ҳеч бир ёзувчи Аллоҳ билдирганидек қилиб ёзишдан бош тортмасин. Бас, ёзсин ва ҳақ зиммасига тушган киши айтиб турсин, Роббига тақво қилсин ва ундан ҳеч нарсани камайтирмасин. Агар ҳақ зиммасига тушган киши эси паст, заиф ёки айтиб тура олмайдиган бўлса, унинг валийси адолат билан айтиб турсин. Эркакларингиздан икки кишини гувоҳ қилинг. Агар икки эр киши бўлмаса, ўзингиз рози бўладиган гувоҳлардан бир эр киши ва икки аёл киши бўлсин. Иккови(аёл)дан бирорталари адашса, бирлари бошқасининг эсига солади. Ва чақирилган вақтда гувоҳлар бош тортмасинлар. Кичик бўлса ҳам, катта бўлса ҳам, муддатигача ёзишингизни малол олманг. Шундоқ қилмоғингиз Аллоҳнинг ҳузурида адолатлироқ, гувоҳликка кучлироқ ва шубҳаланмаслигингиз учун яқинроқдир. Магар ораларингизда юриб турган нақд савдо бўлса, ёзмасангиз ҳам, сизга гуноҳ бўлмас. Олди-сотди қилганингизда, гувоҳ келтиринг ва ёзувчи ҳам, гувоҳ ҳам зарар тортмасин. Агар (аксини) қилсангиз, албатта, бу фосиқлигингиздир. Аллоҳга тақво қилинг. Ва Аллоҳ сизга илм беради. Аллоҳ ҳар бир нарсани билувчи зотдир. Мана шу оятлар тафсирида Мустафо Зуҳайлий “Тафсирул мунир” китобида бундай дейди: “Эй иймон билан сифатланганлар! Агар молий маблағни ёки бирор нарсани қарзга берганларингиздек салам ва ҳар хил байларда муомала қилсанглар, бас, ўша муомалаларингизни маълум бир кун, ой ёки йилини баён қилиб, ёзиб қўйинглар. Номаълум бўлиб қолмасин. Чунки ёзиб қўйиш хотирада сақлашдан ишончлироқ ва низони кетказувчироқдир”. Аллоҳ таоло ёзиш суратини баён қилди ва унга масъул инсонни ҳам тайин қилдики, у ишончли, одил, фақиҳ ва икки тарафдан бирига  мойил бўлмай, ҳақни биладиган инсон ёзсин. Бу шахс қарздор ва ҳақдор ўртасидаги қози каби инсонлар каби бўлади. Сўнгра мана шу оят тафсири давомида гувоҳларни баён қила туриб, имом Абу Юсуф роҳимаҳуллоҳни ривоятини келтирадики: гувоҳлар қуйидаги сифатларга эга бўлиши керак: ҳадни вожиб қиладиган фаҳш ишлардан саломат бўлмоғи; фарзларни адо қилувчилардан бўлмоғи; яхши ишлари кичик гуноҳларидан кўп бўлмоғи, чунки банда гуноҳдан холи эмас, яхши хулқларидан гуноҳи кўп инсондан эса гувоҳлик қабул қилинмайди; қимор ўйнамайдиган бўлмоғи; ҳаммомга ички кийимсиз кирмаслиги; жамоатни менсимай 5 вақт намозни қолдирувчи бўлмаслиги; кўп ёлғон қасам ичувчи бўлмаслиги; бесабаб бомдод суннатини тарк қилишда доимий бўлмаслиги; равшан каззобликда танилмаслиги; саҳобийларни очиқ-ойдин сўкмаслиги; инсонлар ва қўни-қўшниларини сўкмаслиги; фисқу фужурда инсонлар билан тортишмаслиги ва ҳоказолар. Аллоҳ таоло қарзни ёзишликдаги ва гувоҳ келтириб қўйишдаги ҳикматларни баён қилиб берди. Бу баён Аллоҳ таолонинг ҳукмларидаги собитқадамлик аломатларидир. Ҳукмда собитқадамлик эса ишончга яқин, хиёнатдан узоқдир. Қолаверса, икки тараф ўртасидаги адолатни  жорий қилади, қҚарзнинг жинсини, навини тайин қилиш борасидаги шаклларни ҳам зоил қилади. 4-курс талабаси Жамолов Нодиржон 816

  Қарз олди-бердилари қадимдан буён инсонга зарур бўлган асосий муомалалардандир. Чунки инсон жамоавий шахс бўлиб, бир ўзи яшаш инсонга қийинчилик туғдиради, шу боисдан  ўз биродарига муҳтож бўлади. Шунинг учун инсонларнинг баъзиси баъзиларидан қарз олиб туради. Замон ўзгаргани сайин бу муомаланинг кўринишлари аста ўзгариб борди. Ҳозирги кунга келиб эса бунинг кўринишлари ўзгача бир кўриниш касб этди. Айрим қарздорлар  қандай йўл билан бўлмасин, олган қарзини қайтармаслик илинжида бўлиб қолган, шунингдек молдор инсонлар ҳам қарз беришдан қочган. Бунинг оқибати яхши бўладими, ёки йўқми, бу уни мутлоқ қизиқтирмайди. Араб мамлакатларида “қарз” ҳамда “дайн” сўзлари мавжуд бўлиб, “пулни қарзга олмоқ”  маъносида “қарз” сўзини, “бирор таварни қарзга  олмоқ” маъносида эса “дайн” сўзини ишлатишади. Бизнинг диёрларда эса битта “қарз” сўзи ишлатилади. “Қарз”  луғатда арабча “اَلْقَطْعُ” яъни “кесмоқ” маъносини англатади. Бу “қарз”нинг аслий маъноси ҳисобланади. Бундан ташқари “қарз” “إِحْسَانٌ” “яхши” ёки “إِسَاءَةٌ” “ёмон” маъноларида ҳам ишлатилади. Агар бир одам “Фалончига  қарз бердим” деса, бундай ҳолда “Фалончига ўз молимдан маълум миқдорини кесиб, унга мулк қилиб бердим” деган маънода айтган бўлади. Бундан ташқари “қарз” сўзини бошқа бир неча маънолари ҳам мавжуд бўлиб, жумладан: “чақмоқ”, “кемирмоқ”, “ўймоқ”, “олдини олмоқ”, “барҳам бермоқ”, “қирқмоқ”, “тўқимоқ” ва ҳоказолардир. Ислом шариатида эса қарзнинг таърифи бундай «Аллоҳ йўлида, маълум муддатга, қайтариб беришни ният қилган, ундан фойдаланадиган одамга молни бериш»дир. Демак, қарзга олинган нарса қарзга олувчининг мулкига айланади. Уни хоҳлаганича ишлатади. Қарз берувчига эса бадалини берса бўлади. “Дурарул-ҳуккам фи шарҳи мажалладил-аҳком” китобида эса “қарз” бундай таърифланади: “Қарз деб – қарздорга берилган молнинг бадалини кейинчалик қайтариб олиш шарти билан берилган молга айтилади”. Қарз – қийматли (ўлчамли) ва мислий (бир-бирига ўхшаш) нарсаларда бўлади. Шунга кўра қарз “мақруз-қарз берилган нарса” деган маънони ҳам билдиради. Қарзнинг шаръий маъноси: «Бошқа кишига мислий (бир-бирига ўхшаш) молни унинг мислини қайтариб олиш шарти билан топшириш ва беришдир». Бу таърифда “мислини қайтариб олиш шарти билан” деган жумланинг қайд этилиши билан қарз доирасига  омонот, ҳиба, садақа, ория каби тасарруфлар кирмайди. Ҳиба ва садақага берилган нарсаларнинг айни ўзини ҳам эвазини ҳам қайтариб бериш шарт бўлмасада, лекин омонат ва орияга берилган нарсаларни айни ўзини қайтариб бериш вожиб бўлади. 4-курс талабаси Жамолов Нодиржон 697

Меҳрибон ва раҳмли бўлган Аллоҳга ҳамд бўлсин у зот яхшилик қилишга ва ҳакларни адо килишга буюрди. Адолатсизлик, зулм, ўжарликни харом килди. Карамли ахлоқларни мукаммал килиш учун юборилган, қариндош уруғлик ришталарни узишдан қайтарган, силаи рахмни боғлашга буюрган зотга уларни аҳли оилаларига,сахобалари ва тобеинларига киёмат кунигача саловат саломлар бўлсин. Бу имом ал-муборак Мухаммад Ибн Исмоил ал-Бухорийнинг «Биррул валидайн» китобини Аллоҳ мусулмонлар учун мухофаза қилсин. “Биррул волидайни” яъни Ота-онага яхшилик қилиш бирикмасининг тўлиқ маъноси қуйидагичадир. ”Бирр” сўзи бизнинг тилимизга яхшилик дея таржима қилиниб, “фазилат”, “содиқлик”, “тоат” ва “солиҳлик” каби маъноларни ифода этади. Уламолар истилоҳида  “Бирр” юмшоқ ва латофатли сўз ила яхшилик қилиш ва нафратга сабаб бўлувчи қўпол сўздан четда бўлишдир. Айни пайтда “бирр” шафқат меҳр-муҳаббат асосида молиявий амаллар билан яхшилик қилишни ҳам ифода этади. “Волидайн” ота-она. Бу сўз бобо ва момоларни ҳам ўз ичига олади. “Бирр” одамларга яхши ахлоқлар ила муомалада бўлиш уларга яхшилик қилиш раҳм кўрсатиш ва содиқ бўлиш ҳамда Аллоҳ Таоло билан бўладиган муомалада У зотнинг буйруқларини лозим тутиш ва қайтариқларидан қайтишдан иборатдир. Шунингдек, гуноҳлардан холис бўлган доимий амалга ҳам “бирр” дейилади. Аллоҳ Таолонинг гўзал исмларидан бири “Барр” дир. Яъни улуғ яхшилик қилувчи. Қуръони Каримда яхшилик ҳақида бир қанча оятлар келган. Аллоҳ Таоло Бақара сураси 177- оятда шундай марҳамат қилади. “Яхшилик юзингизни машриқ ёки мағриб томонга буришингизда эмас. Лекин яхшилик, ким Аллоҳга, охират кунига, фаришталарга, китобга, Пайғамбарларга иймон келтирса ва яхши кўрган молини қариндошларга, етимларга, мискинларга, ватангадоларга, тиланчиларга, қул озод қилишга берса, намозни қоим қилса, закот берса. Аҳд қилганда аҳдига вафо қилувчилар, камбағаллик, қийинчилик пайтида ва шиддат вақтида ҳам сабр қилувчиларга хосдир. Ана ўшалар содиқ бўлганлардир. Ана ўшалар тақводорлардир”. Одатда одамлар яхшилик матлуб эканлиги ҳақида ихтилоф қилмайдилар. Яхшилик нима эканлиги ҳақида ихтилоф қиладилар. Ҳар ким ўзининг йўлини яхши деб тушунади. Яхшилик маъносига ўзича таърифлар келтиради, чегаралар қўяди, белгилар белгилайди. Улар кўпинча яхшиликни белгилашда ақлларини, ота-боболаридан қолган урф-одатларни, ўзлари яшаб турган жамиятдаги ўлчовларни тушунадилар. Бирлари яхшилик деб тушунган нарсани, бошқалари мутлақо ёмонлик деб тушунишлари ҳам мумкин. Демак, яхшиликнинг ҳақиқатини мазкур ҳоллардан устун тургувчи жиҳат белгилаши керак. Ислом динида “яхшилик” Аллоҳ яхши деган нарсалардир. والد арабчада “ота” деган маънода ишлатилади. والدين иккилиги бўлиб иккита ота деган маънодадир. Тағлийбан шундай ишлатилади. Арабларда иккита нарсани биттада ишлатиб юбориш одати бор. امين  демасдан  والدين  деди. Мисол учун: Хурмо билан сувни ҳам اسودين  деб айтишади. Тилло билан кумушни ҳам اصفرين деб айтадилар. Имом Бухорийнинг “Биррул валидайн” асарларида 76 та ҳадис келтирилган. Машҳур саҳобалардан мисол учун Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан 13 та ҳадис ривоят қилинган. Абдуллоҳ ибн Масъуддан 7 та ҳадис, Абдуллоҳ ибн Амрдан 4 та ҳадис, Анас ибн Моликдан 2 та, Ойша розияллоҳу анҳодан 3 та ҳадис, Саъид ибн Абу Ваққосдан 1 та ҳадис ривоят қилинган. Ҳадислар яҳлит ҳолатда келтирилган бобланмаган. Ҳамда Имом Бухорий хазратлари ушбу китобларини Басмала билан бошлаганлар. Ушбу асардаги 24 та ҳадис ота-она ҳақларидаги ҳадислардан иборатдир. Қолган 45 та ҳадис Силаи раҳм ва бошқа мавзуларга оиддир. 4 курс талабаси Мусохонова Солиҳа   738

Сўз мулкининг султони, ғазалнавис олим Алишер Навоий хазратларини биз назмга моҳирликлари билан таниймиз. Ҳақиқатдан ҳам, ҳар қандай мавзуни гўзал ташбеҳлар, истиора-ю, киноялар билан ёритишни ҳар қандай сўз устаси ҳам уддасидан чиқа олмайди. Буни исботи ўлароқ, хазратнинг “Ҳайрат ул-аброр” достонидаги муножотларни қисқача баён қиламиз. “Муножот” (مناجاة) сўзи араб тилидан олинган, ўзаги эса   ناجى  бўлиб, “секингина ошкор қилмоқ”, “юракдан суҳбат қурмоқ”, “ҳеч кимга билдирмай алоқада бўлиб турмоқ” маъноларини билдиради. Муножот- مناجاة  сўзи эса, “махфий суҳбат” маъносини билдиради. Истилоҳда Аллоҳга арзи ҳол қилиб, нажот, мадад сўрашдир. Шунга кўра Навоийнинг ҳар бир муножотларининг сўнггида арзи ҳол қилиб, нажот, ёрдам сўраш бор. Биринчи муножотда шоир Аллоҳ субҳанаҳу ва таолонинг зотий сифатларини, гўзал ташбеҳлар билан ўхшатганларини кўрамиз. Ей Сангга мабдаъда абаддек азал, Зоти қадиминг абадий ламъ язал. Не бўлуб аввалда бидоят Санга, Не келиб охирда ниҳоят Санга. Аввал Ўзунг, охиру мобайн Ўзунг, Борчаға Холиқ, бориға айн Ўзунг. Махлуқотларнинг ҳодис- йўқдан бор қилинганини баёни: Не сочибон кун юзи барги суман, Не кечанинг турраси мушки Хўтан Не очибон кўкда шафақ лолалар, Не ёғиб анжумдин анга жолалар. Не еру не ер юзида бир киши, Не кўку не ғайри ситам ер иши. Бирлик эдию ададе йўқ эди. Бирдан ўзга аҳаде йўқ эди. Аллоҳ таоло инсонни гўзал суратда, илмли қилиб яратгани ҳақида шундай дейдилар: Ганжинг аро нақд фаровон эди, Лек боридин ғараз инсон эди. Турфа камолингға доғи комил ул, Сирри ниҳонингға доғи ҳомил ул. “Каррамано” келди маноқиб анга, “Аҳсани тақвийм” муносиб анга. Маърифатинг ким қила олмай сифат, Қилдинг ани орифи ул- маърифат. Илмиға ҳар зотни хайл айладинг, Зотиға оламни туфайл айладинг. Ҳар бир муножотнинг сўнггида эса, хазрат Навоий Аллоҳ таолога ниятларини сўраб дуо қилиб ёлворадилар: Айла Навоийни бурун одамий, Ким бўла олғай бу ҳарам маҳрами. Ончаки розингға амин қил ани, Ҳарне қилурсен яна сен бил ани. Иккинчи муножотда оламнинг яратилиши ҳақида сўз кетади: Мунчаки афлок сабуксанг эрур, Ё кураи хок куҳанланг эрур. Сендин алар жунбишу ороми ҳам, Ўйлаки, ижоди ҳам, эъдоми ҳам. Гунбади мино била тоқи сипеҳр, Ким анга шамъ анжум эрур, шамса- меҳр. Давомида, қиёмат соати келганда оламнинг остин-устун бўлиб кетиши шундай ўхшатилган: Ер тутубон авжу фалак таҳ тушуб, Гаҳ бу чиқиб юқори, ул гаҳ тушуб. Ўт қилибон баҳрда ғаввослиқ, Тоғ этибон чарх узра раққослиқ. Чарх мисосида булутдек ғирев, Девзада ўйлаки кўрганда дев. Тоғу фалакларда тароқо-тароқ, Борча тароқида аён алфироқ. Биргина Холиқ зот боқий қолиб, махлуқларнинг барчаси фано бўлиши ҳақида: Тенгри қолиб боқию дайёр йўқ, Ёр муаббад бўлуб ағёр йўқ. Арзу фалак йўқидину боридин, Борчанинг ихфосию изҳоридн. Иккинчи муножотнинг сўнггида, Навоий охират диёрига кетар чоғида Аллоҳдан иймонини ҳамроҳ қилишини сўраб илтижо қиладилар: Ё Раб, агар етсамўшул кунга жазм, Ёки бурун айласам ул ёнға азм. Ул нафас иймон манга ҳамроҳ қил, Кўнглум аро маҳви сиваллоҳ қил. Раҳмати омингни нисор эт манга, Лутфи амийминг манга ёр эт манга. Учинчи муножотда ҳам олам йўқдан бор қилинганини баёни давом этади. Қатрағача қулзуми заххордин, Заррағача шамсаи заркордин. Они мунга, муни анга банд этиб, Бир-бирига борчани пайванд этиб. Воситалар бўлди аён тў-батў, Бир-бирига боғланибон мў-бамў. То тикилиб ушбу бийик боргоҳ, Бўлди муҳайё бу улуғ коргоҳ. Ҳисоб-китоб кунида инсонларнинг ҳоли оғир кечади. Ҳамма ўзи ҳақида қайғуриб бошдан...

Сўнгги вақтларда Интернет тармоқларида айрим нохушликларни ислом шиорларига боғлаш – “имом ундай бўлди”, “масжид бундай бўлди” дейиш ҳолатлари учраётгани ижобий ҳодиса эмас. Аввалроқ “Деновда ҳамшаҳрига марихуана берган масжид ноиби қўлга олинди”, “Уйи томсиз қолган имомга ёрдам берайлик”, “Даҳшатли алангадан мўъжиза туфайли омон қолган имом зудлик билан операция қилиниши зарур” каби мақолалар эълон қилинган эди. Булардан мақсад нима? Шундай нохолис йўл орқали омманинг эътиборини жалб қилиш ё нашр рейтингини оширишми? Ўтган куни эса “Қўқонда имом ёрдамчиси гиёҳванд моддалар билан қўлга тушди” сарлавҳали хабарда косибчилик билан шуғулланиб, шу билан бирга, Қўқон шаҳридаги масжидлардан бирида имомга ёрдамчилик қилиб келган бир шахс гиёҳванд моддалар билан қўлга тушиб, жазо тайинлангани ҳақидаги хабар эълон қилинди. Шу ўринда бир мулоҳаза, асосий касби косибчилик бўлган инсоннинг имомга ёрдамчилик қилганини (“ёрдамчи” деган штат йўқ) сарлавҳага олиб чиқишдан мақсад нима? Нега сарлавҳа «Косиб гиёҳванд моддалар билан қўлга тушди» шаклида эмас?.. Боз устига мазкур шахс ўтган йили ишдан бўшаб кетганига нима дейсиз?.. Жиноят қилган одамнинг динга муносабати, масжидга алоқаси олдинги планга олиб чиқилмаслиги лозим. Бу одам жиноят қилган экан, қонуний жазосини олди. Бироқ ҳар қандай имкониятдан фойдаланиш илинжида диний идора, масжид ё имом умуман, ислом шиорларини ёмонотлиқ қилишга уриниш дуруст эмас, балки гуноҳдир. Интернетдаги бетизгин эркинлик сабабли баъзилар ҳурмат-эҳтиром каби инсоний туйғуларга, қонун-қоида каби меъёрларга риоя қилмаётгани ҳам кўзга ташланмоқда.  Аллоҳ таоло Қуръони каримда: “У (инсон) бирон сўзни талаффуз қилмас, магар (талаффуз қилса) унинг олдида ҳозиру нозир бўлган бир кузатувчи (фаришта у сўзни ёзиб олур)”, деб баён қилган (Қоф сураси, 18-оят). Ушбу ояти каримадан журналистларнинг ҳам айтганлари ва ёзганларини муаккал фаришталар ёзиб бориши, вақти етиб дафтар кўтарилганда бугун ёзганларимиз эртага ўзимизнинг фойдамиз ёки зараримизга ҳужжат бўлиши аён бўлмоқда. Шундай экан, ёзган материалларимизни одамларни ҳайратга соладиган қилиш учун Ислом шиорларига боғлашдан сақланайлик! Ҳаммани лол қолдирадиган материал ёзаман, дея арзон шуҳратга учиб, Ислом шиорларига зарар етказиш – журналистика этикасига ҳам, миллатимиз ахлоқига ҳам, динимиз таълимотига ҳам мутлақо тўғри келмайди. Ҳар бир сўзимизни ёзишга чоғланар эканмиз, онгимизда Аллоҳ таоло ва Унинг Расулининг бизни огоҳлантирган каломлари, аждодларимиз ибрати, Ислом дини қадр-қиммати пайдо бўлса, сўз айтиш масъулиятини янада теранроқ англаган бўлар эдик. Зотан, қалам аҳлларининг шарафли касбида қўлга киритадиган ютуқларини таъмин этувчи муҳим омил ҳам шу эмасми, ўзи! Умуман олганда, ўша жиноятчининг асл касби қолиб, имомга ёрдамчи эканининг сарлавҳага чиқарилишининг ҳам ўзига яраша сабаблари бор: диндор одам жиноятчи бўлмайди; диндор одам оғуфурушлик билан шуғулланмайди; диндор одамнинг бу каби қабиҳлик билан шуғулланиши бошқаларникидан икки чандон даҳшатли ҳодиса саналади; косиб – ҳунарманд, имомлик эса пешволик… Мақолага сарлавҳа қўйилганда ана шу жиҳатларга эътибор қаратилган. Бироқ ўқувчини қизиқтириш, жиноятнинг кўламини бўрттириб кўрсатиш учун қўлга тушган жиноятчиларнинг намоз-ниёзи борини динга боғлайвериш одамларда дин ва диндорларга нисбатан салбий фикрни шакллантиришга, улардан ҳадиксирашга сабаб бўлиб қолиши мумкин. Ана шундан эҳтиёт бўлган маъқул, азизлар. Манба: ЎМИ Матбуот хизмати 466